ماهیان خاویاری که به علت تولید خاویار لذیذ و گرانبها، گروهی از مهمترین ماهیان تجارتی جهان محسوب می شوند جزء نخستین مهره دارانی هستند که سرسلسلگان آنها در دوران اول زمین شناسی از آغاز دورة کربنیفر در سطح وسیعی از آبهای روز زمین وجود داشته اند. نتایج حاصل از بررسیهای انجام شده، گونه های موجود را به اجداد قدیمی آنها که 110 تا 125 میلیون سال پیش در دورة کرتاسه زندگی می کردند منسوب می نمایند و این ادامة حیات آنها از زمانهای بس قدیم تا امروز توجه بعضی از متخصصین دیرین شناسی را به خود جلب نموده است.
بر اساس آمار سازمان خواروبار جهانی در سال 1981 از مقدار بیش از 29 هزار تن صید جهانی ماهیان خاویاری در حدود 28 هزار تن فقط محصول دریای خزر بوده که از این مقدار چیزی در حدود 1500 تن سهم ایران در جنوب دریای خزر و 26500 سهم شوروی سابق از این دریا بوده است. از این تاریخ به بعد روند تنزل صید این ماهیان در اثر بی توجهی به آلودگی آب رودخانه ها به ویژه در ولگا و همچنین فروپاشی نظام شوروی در جمهوریهای اطراف دریای خزر آغاز گردید به طوری که مقدار صید شوروی در آخر این دهه در سال 1990 به مقداری در حدود 16 هزار تن تنزل یافت ولی در سواحل این در جنوب دریای خزر به علت اجرای طبیعی مقررات نظارت بر صید، مقدار صید نسبت به آغاز این دهه چیزی بیشتر از 500 تن فزونی داشته است که البته این موضوع از نظر وجود جمعیتهای منطقه ای در جنوب این دریا قابل بررسی می باشد. ادامة روند صید نامعقول به ویژه بعد از فروپاشی کامل نظام شوروی سابق چنان ضربه ای به ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر وارد آورد که طبق آمار فائو در سال 1993 مقدار صید روسیه از این ماهیان در دریای خزر به چیزی کمتر از 8 هزار تن و برای ایران نیز در این سال نسبت به 1990 از 2020 تن به 1500 تن کاهش پذیرفت.
به موازات این فاجعه در کشورهای اروپایی تولید ماهیهای خاویاری به صورت پرورشی در حال افزایش بوده است. برای مثال در سال 92-1991 مقدار 100 تا 200 تن از انواع ماهیهای خاویاری در آلمان پرورش یافته و تولید فرانسه نیز تقریباً همین مقدار بوده است. تولید ایتالیا در سال 1992 برابر 400 تن و در لهستان، مجارستان، بلژیک، دانمارک، اتریش و اسپانیا مجموعاً بالغ بر یک هزار تن بوده است. پرورش ماهیان خاویاری در کشورهایی نظیر چین، ژاپن و کشورهای آمریکای شمالی نیز رو به توسعه می باشد و در نروژ و یونان هم توجه خاصی به این شیوه معطوف داشته اند. از این همه اقدامات شاید بتوان این طور نتیجه گرفت که بهره برداری از حاصل تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری به تدریج می رود تا جایگزین صید آنها در طبیعت شود، درنتیجه ایران و روسیه در بازارهای جهانی با رقبایی روبرو خواهند شد که به سرعت در حال توسعه صنعت پرورش این ماهیان هستند.
به علاوه در سالهای اخیر صید ماهیان خاویاری در روسیه هر سال بین یک تا دو هزار تن در حال کاهش بوده است و در سال 1994 مقدار کل صید این ماهیان در دریای خزر به 5700 تن و در سال 1995 به 2900 تن تنزل یافته است که اگر وضعیت به همین ترتیب پیش برود بعید نیست که تا اواسط دهة اول قرن بیست و یکم در اثر کم شدن ذخایر و محدود شدن آن، مقدار صید این ماهیان ارزش تجاری خود را کاملاً از دست بدهد (Ivanov et al. ,1999). نتیجة تجزیه و تحلیل ترکیب صید سالهای اخیر در دریای خزر نه تنها حاکی از کاهش کل ذخایر است بلکه از خطر انقراض گونه هایی از این ماهیان نیز خبر می دهند. ماهی شیپ که می تواند با ماهی دراکول دورگه های پرورشی با وزن بالایی ایجاد نماید رو به کاستی شدید نهاده است. نسل فیل ماهی که در حال حاضر محل زاد و ولد اصلی آن شط ولگا در شمال و تا حدودی رود کورا در بخش جنوب غربی دریای خزر می باشد، در اثر آلودگی صنعتی و محدود شدن روز افزون سطح مناطق تخمریزی در این دو رودخانه هر روز با خطر بیشتری روبرو می باشد و طوری که هر دو گونة بالا را به ویژه در سواحل ایران در جنوب دریای خزر باید جزء ماهیهای به شمار آورد. چه راه حلی برای رهایی از این خطرات در حوزه دریای خزر وجود دارد؟ در اینجا بدواً بحث رژیم حقوقی این دریا پیش می آید ولی از دیدگاه حفظ نسل و توسعه پایدار منابع زندة آن پاسخ عبارت است از؛ مقابله و مبارزه با:
-آلودگیهای صنعتی و زراعی.
-سد معبر پل ها و سدهای احداثی برروی رودخانه های ویژة زاد و ولد این ماهیها.
-صید قاچاق و غیرقانونی.
-صیدهای بی رویه و خارج از فصل.
چگونه می توان به این اهداف دست یافت؟
با همکاری مشترک چند جانبه کشورهای بزرگ و کوچک اطراف این دریا از طریق انعقاد و اجرای قراردادی تحت عنوان:
«عهدنامه منطقه ای حفاظت از منابع زنده ماهیان خاویاری دریای خزر» متشکل از کمیته های زیر:
-کمیته تهیه و تدوین آئین نامه و مقررات صید و نظارت بر آن.
-کمیته بهره برداری با هدف ایجاد بهبود در روشهای صید و تکنولوژی تهیه خاویار و سایر محصولات ماهیان خاویاری
-کمیته تخصصی غذای ماهیان خاویاری پرورشی با هدف پیدا کردن بهترین فرمول غذایی برای هر گونة مورد پرورش.
-کمیته تحقیقات بیولوژیک و بیوتکنیک تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری دریای خزر.
-کمیته تهیه و تدوین آئین نامه و مقررات مبارزه با آلودگیهای صنعتی و زراعی و نظارت بر آن.
-کنسرسیوم تعیین و تقویت و تجدید نظرهای سالیانة قیمت جهانی خاویار محصول دریای خزر.
فهرست مطالب
| 1-مقدمه |
| 2-رده بندی ماهیان خاویاری |
| 3-دریای خزر زیستگاه مطلوب ماهیان خاویاری |
| - وضع جغرافیایی، اقلیمی و منابع زیستی دریای خزر |
| - گونه های ماهیان خاویاری دریای خزر |
| - بررسی یک نوع ماهی خاویاری: فیل ماهی |
| 4-بهره برداری |
| -ادارات شیلات و نواحی صید |
| -فصول و امکان صید برحسب مهاجرت گونه ها |
| -روشهای صید |
| -آلات و ادوات صید ماهیان خاویاری |
| -استاندارد طولی ماهیان خاویاری قابل صید |
| 5-برآورد مقدار صید و تولید سالیانه خاویار در ایران |
| 6-بررسی و تحلیل کمی صید 27 ساله ماهیان خاویاری در سواحل ایران |
| 7-تولید خاویار در ایران |
| 8-روشهای نگهداری تخمهای تازه ماهیان خاویاری قبل از عمل آوری |
| -عمل آوری و حفظ تخمها در مقابل فساد با نمک |
| 9-روشهای عمل آوری خاویار |
| -طرز نگهداری خاویار |
| 10-ترکیبات و خواص خاویار |
| 11-خاویار مصنوعی |
| 12- منابع |