خسارت معنوی ناشی از جرم
مقدمه
از نظر اسلام ، انسان ، برترین موجود عالم است که خداوند از روح خود در او دمیده و فرشتگان را امر کرد تا بر او سجده کنند و او را به عنوان خلیفه‌ی خود در زمین برگزید اگر چنانچه آدمی حرمت خود را حفظ کند و حرکت تکاملی را به درستی طی کند به جایی می‌رسد که از ملائک هم بالاتر می‌رود و به موقعیتی می‌رسد که در خیال نمی‌گنجد .
« رسدآدمی به جایی که به جز خدا نبیند بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت »
انسان با چنین موقعیت و جایگاه ممتازی هم سلامت و تمامیت جسمانی و اموال و متعلقات او مورد تأکید است و باید از هر گونه تعرض مصون بماند و هم حفظ حرمت و شخصیت او از جنبه‌های گوناگون در اسلام مورد احترام بوده و بر صیانت آن تاکید شده است ، و بر خسارتهای وارده بر آن عنایت بیشتری دارد . زیرا پیامبر عظیم الشأن اسلام هدف از بعثت خود را کامل نمودن فضایل اخلاقی عنوان می‌کند که یکی از وجوه فضایل اخلاقی رعایت حقوق معنوی افراد است .
پس خسارت منحصر به ضرر مادی نبوده ،بلکه خسارت معنوی ناشی از جرم ، به مهمترین بعد از ابعاد وجود شخصیت انسان که همان بعد معنوی و روحانی باشد ایراد لطمه نموده و آن را متضرّر می‌نماید که غالباً زیان‌های مادی قابل جبران و طریق جبران آن نیز مشخص است و در بسیاری موارد اعاده وضع به حالت سابق آن به نحو کامل وجود دارد ، اما به دلیل دشواری اندازه‌گیری زیان معنوی و تقویم آن به پول و گاهی عدم امکان این اندازه‌گیری و سنجش آن با پول ، و یا مرسوم نبودن چنین ارزیابی در نظام‌های مختلف حقوقی ، در خصوص امکان جبران آن ،وحدت نظر وجود ندارد ، اگر چه در اکثر کشورها ، این نوع خسارت ، نیز مشمول قاعده‌ی جبران خسارت دانسته شده است . و از این حیث تفاوتی با خسارتهای مالی ندارد . ولی در برخی کشورها به طور صریح غیر قابل جبران اعلام گردیده ، یا حداقل در امکان جبران آن تردید شده است . در نظام حقوقی ما نیز ، نسبت به امکان جبران این گونه خسارتها و حدود و ثغور آن ابهام جدی وجود دارد و درپاره‌ای از اظهار نظرها که از سوی مراجع قانونی چون شورای نگهبان و شورای عالی قضایی سابق مبنی بر عدم امکان جبران این خسارت به طریق مادی و مغایرت آن با موازین شرعی شده است ، این تردید را بوجود آورده که امکان مطالبه‌ی خسارت معنوی وجود ندارد . هر چند شریعت مقدس اسلام براساس اصول و قواعد کلی از جمله قاعده‌ی « لاضرر و لاضرار فی الاسلام » و قاعده نفی عسر و حرج ، ایراد هر گونه ضرر وخسارت را به اشخاص چه ضررهای مادی و چه ضررهای معنوی به طور کلی ممنوع نموده است . بر همین اساس چگونه ممکن است به جبران خسارتهای مادی تاکید داشته باشد ، اما توجهی به خسارت معنوی و لزوم جبران آن نداشته باشد ؟
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، از جمله در اصول 39 و 40 ایراد هر گونه ضرر و خسارت ممنوع شده و طبق اصل 22 و 23 32 ق 10 . از لطمه به حقوق معنوی انسانها منع شده است و اگر خسارتی به حیثیت و شرافت و سرمایه معنوی کسی وارد آید طبق اصل 171 ق . ا . باید جبران شود و در قوانین عادی نیز تلویحاًو یا با الصراحه اشاراتی راجع به خسارت معنوی شده است که این امر نشانگر توجه شایان قانونگذار ما به موضوع خسارت معنوی می‌باشد . به هر صورت حقیر سعی بر آن دارم که با بررسی در محدوده‌ی قوانین و مقررات لازم الاجراء فعلی ، بالاخص قانون اساسی و قانون مسئولیت مدنی و آیین دادرسی کیفری و مجازات اسلامی و منابع معتبر فقهی به بحث و تجزیه و تحلیل پیرامون خسارت معنوی ناشی از جرم به ویژه در آثار حقوقی وکیفری آن بپردازم ، تا انشاء الله با تبیین وجاهت و مشروعیت این موضوع ، توجه و رسیدگی وجبران خسارت معنوی ناشی از جرم ، مورد عمل مراجع محترم قضایی و مورد توجه و تاکید اساتید گرامی واقعی گردد، باشد تا زمینه‌ی دستیابی بیشتر به نظم واقعی و استقرار عدالت و ایجاد محیط مساعد جهت ارتقاء فضائل اخلاقی ، تامین آزادیهای سیاسی و اجتماعی ،ایجاد امنیت و آسایش همگانی و سایر اهداف مندرج در قانون اساسی فراهم آید ، و با وضع قوانین متقن و محکم ، و مرتفع نمودن نواقص موجود در این زمینه ، مراجع محترم قضایی و امنیتی ، همانگونه که اموال مردم را از تعدیات و تجاوزات محفوظ می‌دارند ، با اتکا به چنین قوانین مستحکم ، حیثیت و اعتبار و احساسات اشخاص حقیقی را نیز که از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است از تعرضات و تعدیات محفوظ و مصون دارند و ضمانت‌های اجرایی برای این قوانین الزام آور وجود داشته باشد تا متجاوزین را از فکر تجاوز و تعدی به افراد باز دارد و خسارهای وارده به زیان دیدگان را مرتفع نماید .
حقیقت امر آن است که برخلاف خسارتهای مادی ، مصادیق دیگر خسارت تحت عنوان « خسارت معنوی » به جهت آن که کثرت بروز این نوع خسارتها واهمیت آن در جامعه‌ی امروز به گونه‌ای است که در خیلی از موارد خسارات وارده بر روح و روان و شخصیت و احساسات و عواطف فرد سنگین‌تر از خسارت جسمی و مالی بوده و قابل مقایسه با آن نیست و از سوی دیگر غفلت و بی‌توجهی نسبت به این گونه خسارات در نظام حقوقی مبتنی بر اسلام ، باروح و قوانین اسلامی مغایرت دارد و آن را غیر عادلانه و غیرکارآمد جلوه می‌دهد و موجب تضییع حقوق اشخاص می‌شود ، لذا پرداختن به این موضوع و دستیابی به راه‌کارهای آن از اهمیت خاصی برخوردار است . بنابراین با وسع اندک علمی خود تنگناهای نظری و عملی ، خسارت معنوی ناشی از جرم را مورد بحث و فحص قرار داده ، تا پاسخ قانع کننده‌ای در مسایل مورد نظر خود بیابم . لذا در این پایان نامه سعی بر آن است تا به پرسش‌های ذیل پاسخ داده شود .
1- آیا خسارات معنوی قابل جبران هستند یا خیر و در صورت قابل جبران بودن به چه ترتیبی باید آن را جبران نمود ؟
2- اصولاً چگونه می‌توان سرمایه‌های معنوی از بین رفته را با معیارهای مادی مورد ارزشیابی قرار داد ؟
3- شیوه‌ها و ملاک‌های جبران خسارت معنوی چیست ؟
4- آیا در نظام حقوقی اسلام روشهایی برای جبران خسارت معنوی پیش بینی شده است ؟
5- خسارت معنوی ناشی از فوت توسط چه اشخاصی قابل مطالبه است ؟ و آیا این نوع خسارتها قابل انتقال و ورّاث هست یا خیر ؟
6- موضع مقننین ایران و فرانسه و عملکرد آنان در خصوص این موضوع به چه نحو است ؟
7- آیا در حقوق کشورهای دیگر منجمله کشور فرانسه جبران مالی خسارت معنوی مورد پذیرش است یا نه ؟
دراین نوشتار سعی شده است با تتبع در منابع فقهی و منابع حقوقی ایران و فرانسه و بکارگیری روش تحقیق کتابخانه‌ای و گردآوری منابع و اطلاعات وتحلیل و نقد وارزیابی آنها فرضیه‌های زیر اثبات شود :
1- همانگونه که ضررهای مادی صرف باید با وسایل مادی از جمله پول جبران گردند ، ضررهای صرف معنوی نیز در درجه‌ی اول ، باید با وسایل صرف معنوی مثل اعاده حیثیت و عذرخواهی در مجامع یا جرائد جبران گردند .
2- اگر خسارت معنوی با توسل به روشهای غیر مادی قابل جبران نباشد ضمن اقدامات غیر مادی (مثل اعاده حیثیت و ...) اقدامات جبران کننده‌ی مادی نیز باید به عمل آید .
3- شناسایی حقوق و سرمایه‌های معنوی و حمایت از آن ریشه در مفاهیم اخلاقی و قواعد حقوق اسلامی دارد .
4- حقوق کشورهای دیگر ، جبران مالی خسارت معنوی را مورد پذیرش قرار داده‌اند .
اهداف این تحقیق ، ارائه بحث تحلیلی و عمیق از خسارت معنوی و تبیین نقاط مبهم و خطاهای قانونی در حقوق ایران و بررسی این موضوع به خصوص با نگاه نو به مسائل دینی و مطالعه‌ی تطبیقی بحث در نظام حقوقی کشورهای ایران و فرانسه و یافتن راه حل مناسب و ارائه در موارد ابهام و اجمال بوده است .
این نوشتار در دو بخش نگارش یافته که بخش اول آن به کلیات اختصاص یافته است و مطالب این بخش در دو فصل تحت عناوین 1- مفهوم ومبانی تئوریک خسارت معنوی 2- مسئولیت ناشی ازخسارت معنوی در حقوق اسلام و اندیشه‌های حقوق فرانسه ارائه گردیده است .
بخش دوم نیز به جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ایران و فرانسه و مصادیق و روشهای جبران آن اختصاص یافته است که در دو فصل مستقل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و در فصل سوم آن مطالعه‌ی تطبیقی و مصادیق خاص خسارت معنوی و در فصل چهارم روشهای جبران خسارت معنوی و افراد ذی حق مطالبه خسارات معنوی بحث شده است .
فهرست مطالب:
مقدمه ........................................ 1
بخش اول : کلیات .............................. 5
فصل اول : مفهوم و مبانی تئوریک خسارت معنوی ... 6
مبحث اول : معانی و ملاک‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی 7
1-1-1- معنی لغوی خسارت ........................ 7
1-1-2- معنی اصطلاحی خسارت ...................... 9
1-1-3- انواع تقسیمات خسارت و معیار آن ........ 11
الف – خسارت ناشی از نقض قرارداد ......... 12
ب- خسارت ناشی از تقصیر غیر قراردادی یا عمل نامشروع 13
ج- خسارت ناشی ازارتکاب جرم............... 13
1-1-4- ملاک تشخیص خسارت مادی از معنوی ......... 16
1-1-5- تعریف خسارت معنوی ..................... 18
1-1-6- تقسیمات خسارت معنوی ................... 22
1-1-7- پیشینه تاریخی مفهوم خسارت معنوی در اسلام و قوانین کهن 24
1-1-8- پیشینه تاریخی خسارت معنوی در حقوق ایران 26
1-1-9- نگاهی تاریخی به خسارت معنوی در فرانسه . 26
مبحث دوم : ارکان مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی و شرایط مطالبه آن ............................................. 27
1-2-1- وجود ضرر ............................. 27
1-2-2- ارتکاب فعل زیانبار نامشروع ........... 29
1-2-3- رابطه سببیت بین فعل زیانبار نامشروع و خسارت موجود 31
1-2-4- دفاع مشروع ........................... 31
1-2-5- اجرای حکم قانون یا مقام صلاحیت‌دار ..... 32
1-2-6- اجبار ................................ 33
1-2-7- اضطرار ............................... 34
1-2-8- اجرای حق ............................. 34
1-2-9- شرایط ضرر قابل جبران در خسارت معنوی .. 35
الف –خسارت باید قطعی و مسلم باشد............. 35
ب- خسارت باید مستقیم باشد ................... 37
ج - خسارت باید جبران نشده باشد .............. 39
د- خسارت باید قابل پیش‌بینی باشد ............. 41
مبحث سوم : مبانی مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی 42
1-3-1- نظریه تقصیر .......................... 42
1-3-2- ایرادها به نظریه‌ی تقصیر .............. 45
1-3-3- نظریه خطر ............................ 45
1-3-4- ایرادها به نظریه خطر ................. 46
1-3-5- نظریه تضمین حق ....................... 47
1-3-6- نظریه مختلط .......................... 48
1-3-7- مبانی مسئولیت مدنی ناشی از ایراد خسارت معنوی درحقوق موضوعه
ایران و فرانسه .............................. 49
1-3-8- فقه و حقوق اسلامی و نظریه تقصیر و نظریه خطر 49
فصل دوم : مسئولیت ناشی از خسارت معنوی در حقوق اسلام و اندیشه‌های دکترین‌های
حقوقی فرانسه ................................ 51
مبحث اول : خسارت معنوی در حقوق اسلام ......... 52
2-1-1- مستندات و مدارک قاعده لاضرر ........... 52
2-1-2- انطباق عنوان ضرر با خسارت معنوی ...... 56
2-1-3- انطباق عنوان ضرار با خسارت معنوی ..... 57
2-1-4- شمول لفظی قاعده لاضرر بر اثبات جواز مطالبه‌ی خسارت معنوی 58
2-1-5- قاعده نفی عسر و حرج و جبران خسارت معنوی 65
2-1-6- انطباق عنوان حرج بر خسارت معنوی ...... 66
2-1-7- قاعده اتلاف و تسبیب ................... 69
2-1-8- وجوه افتراق و اشتراک ، اتلاف و مباشرت و تسبیب 70
2-1-9- قاعده غرور ........................... 72
2-1-10- بنای عقلا و جبران خسارت معنوی ........ 74
مبحث دوم : مفهوم و ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی 76
2-2-1-معنای دیه در لغت واصطلاح فقه و حقوق .... 76
2-2-2- پیشینه‌ی تاریخی دیه ................... 77
2-2-3- ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی ........ 79
2-2-4- مطالبه‌ی خسارتهای معنوی زاید بر دیه ... 81
مبحث سوم : تعزیر و جبران خسارت معنوی ........ 83
2-3-1- معنای تعزیر در لغت و اصطلاح فقه ....... 84
2-3-2- مفهوم و ماهیت تعزیر و جبران خسارت معنوی 85
2-3-3- تعزیر مالی کیفر خصوصی یا جبران خسارت معنوی 87
2-3-4- تعزیر مالی دردهای جسمانی ناشی از جنایت بر جسم ، لطمه به عرض و
خسارت ناشی از سب ............................ 88
مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امکان جبران مالی خسارت معنوی 90
2-4-1- معنای قصاص در لغت و اصطلاح فقه ........ 90
2-4-2- مفهوم و ماهیت قصاص و امکان جبران مالی خسارت معنوی 91
2-4-3- معنای قذف در لغت و اصطلاح فقه ......... 92
2-4-4- ماهیت حد قذف و احکام قذف ............. 93
2-4-5- امکان تبدیل حد قذف به جبران مالی خسارت معنوی 94
2-4-6- ایلاء و خسارت معنوی ................... 95
مبحث پنجم : دیدگاه فقهای اسلام در جبران مالی خسارت معنوی 96
2-5-1- نظریه‌ی عدم جواز جبران مالی خسارت معنوی 96
2-5-2- نظریه مالی ........................... 97
2-5-3- نظریه امکان جبران خسارت مالی ......... 97
مبحث ششم : خسارت معنوی دراندیشه‌های حقوق فرانسه 99
2-6-1- اصول نظریه‌ی امکان جبران مالی خسارت معنوی ... 99
2-6-2- اصول نظریه‌ی امکان جبران خسارت معنوی . 105
بخش دوم : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ایران و فرانسه و مصادیق و روشهای جبران آن ................... 110
فصل سوم : مطالعه‌ی تطبیقی و مصادیق خاص خسارت معنوی 111
مبحث اول : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه 112
3-1-1- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون اساسی 112
3-1-2- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در مسئولیت مدنی 119
3-1-3- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق مدنی 125
3-1-4- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون آیین دادرسی کیفری ............................................ 129
3-1-5- خسارت معنوی در آئین دادرسی مدنی ..... 132
3-1-6- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق اداری 132
3-1-7- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون مجازات اسلامی ............................................ 136
3-1-8- موضع قوانین مطبوعات نسبت به ایراد خسارت معنوی 146
مبحث دوم : مصادیق خاص خسارت معنوی در مطبوعات 149
3-2-1- توهین به اشخاص و افترا به وسیله مطبوعات 149
3-2-2- توهین به مقدسات در مطبوعات .......... 153
3-2-3- توهین به مقامات رسمی در مطبوعات ..... 155
3-2-4- خسارت معنوی در رسانه‌ها .............. 156
3-2-5- سوء استفاده از عنوان صاحب پروانه و نام و علامت روزنامه دیگر ............................................ 156
مبحث سوم : مصادیقی از افعال زیانبار خسارت معنوی ... 158
3-3-1- تجاوز به حق معنوی پدید آورنده ....... 158
3-3-2- تجاوز به حق مخترع ................... 164
3-3-3- سوء‌استفاده از اسم تجارتی ............ 167
3-3-4- سوء استفاده از طرح و مدل‌های صنعتی ... 169
3-3-5- رقابت نامشروع یا رقابت مکارانه ...... 170
3-3-6- خسارت تأخیر تأدیه ................... 171
3-3-7- بازداشت قانونی ...................... 174
3-3-8- لطمه به عواطف و احساسات ............. 178
3-3-9- غصب نام خانوادگی .................... 181
3-3- 10- سلب آزادی ......................... 183
3-3-11- به هم زدن وصلت ..................... 186
مبحث چهارم: ایراد خسارت معنوی به جمع نامحصور 189
3-4-1- ایراد خسارت معنوی به سندیکاها ....... 191
3-4-2-ایراد خسارت معنوی به انجمن‌ها ......... 192
مبحث پنجم : کودکان و خسارت معنوی ........... 194
3-5-1- مسئولیت کودکان در فقه و حقوق اسلامی .. 195
3-5-2- جبران ضرر و خسارت به عهده ی کیست .... 197
الف ) تقصیر سرپرست ......................... 198
ب) عدم تقصیر سرپرست ........................ 199
فصل چهارم : روشهای جبران خسارت معنوی و افراد مستحق مطالبه‌ی آن ............................................ 203
مبحث اول : راههای جبران انواع خسارت معنوی .. 204
4-1-1- نگاه کلی به روشهای جبران خسارت معنوی 204
4-1-2- انواع جبران خسارت معنوی ............. 206
4-1-3- اعاده وضعیت سابق یا روش عینی ........ 207
4-1-4- پرداخت غرامت یا جبران خسارت معنوی از راه دادن معادل 210
4-1-5- جبران خسارت به روش نمادین و اسمی .... 217
4-1-6- پرداخت غرامت کیفری و تنبیهی ......... 218
مبحث دوم :نحوه‌ی ارزیابی و تعیین میزان انواع خسارت معنوی 219
4-2-1- نحوه‌ی ارزیابی خسارت معنوی و تفاوت تألم پذیری افراد 219
4-2-2- روش تعیین مبلغ جبران خسارت .......... 221
4-2-3- ملاک زمان ارزیابی .................... 222
4-2-4- ملاک ارزیابی خسارت در فرض تعدد اسباب . 224
4-2-5- ارزیابی و تقویم خسارت معنوی ناشی از آسیب‌های جسمی 227
4-2-6- روشهای جبران خسارت معنوی در لطمه‌های روحی ... 231
مبحث سوم : مطالبه‌ی خسارت معنوی ............. 235
4-3-1- افراد مستحق مطالبه‌ی خسارت معنوی ..... 235
4-3-2- مطالبه خسارت معنوی وارده به متوفی از ناحیه‌ی وراث وبازماندگان زیان دیده................................... 241
4-3-3- مطالبه‌ی خسارت معنوی وارده قبل ازفوت متوفی 241
4-3-4- نظریه‌ی عدم امکان انتقال حق مطالبه‌ی خسارت معنوی به ورثه ............................................ 242
4-3-5- نظریه‌ی انتقال حق مطالبه‌ی ورثه درصورت مطالبه زیان دیده قبل از فوت ........................................ 243
4-3-6- نظریه‌ی امکان انتقال حق مطالبه به ورثه 244
4-3-7- دعوای مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از فوت مجنی علیه ازناحیه وراث ............................................ 246
4-3-8- مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از جرح منجر به فوت مجنی علیه ازناحیه وراث به عنوان قائم مقام او ................. 247
4-3-9- قوانین و رویه‌های قضایی در زمینه‌ی مطالبه جبران خسارت شخصی ............................................ 249
مبحث چهارم : اسباب رفع یا کاهش مسئولیت مدنی در خسارت معنوی 251
4-4-1- اسباب معافیت ........................ 252
4-4-2- قوه قاهره یا حوادث پیش‌بینی نشده ..... 254
4-4-3- تقصیر زیان دیده ..................... 255
4-4-4- رضایت زیان دیده ..................... 257
نتیجه‌گیری و پیشنهاد ........................ 260
5-1- نتیجه‌گیری ............................. 261
5-2- پیشنهادات ............................. 264
1- فهرست منابع ............................. 266