اولین اطلاعات ثبت شده در این مورد توسط مارکو پولو در سال 1295 میلادی بوده است که در مناطق غربی چین ونزدیک تبت و مغولستان حیواناتش بعد از چرای گیاهان آن منطقه شروع به تلو خوردن مینمودند که امروزه میدانیم ناشی سمیت حاد سلنیومیبوده است.
برای اولین بار سلنیوم توسط Berzelius که در سال 1817 یا 1818 رسوبات و لجنهایی که از اکسیداسیون اکسید سولفور سنگ مس بدست میآمد را مورد بررسی قرار داد کشف شد وی متوجه شد که در بین آن عنصر جدیدی وجود دارد اما در آن هنگام آنرا با تلوریم اشتباه گرفتند بعد از گذشت ربع قرن Arnold به گوگرد قرمز توجه کرد و متوجه موادی در رسوبات آن شد و آنرا Sulfurrubeum نامید. به هر حال تا سال 1950 کسی متوجه وجود سلنیوم نبود فقط میدانستند که درجدول تناوبی عنصری وجود دارد که بار گوگرد (s) و عنصر تلوریم (Ti) هم خصوصیات است. و حتی خصوصیاتی به طور مشترک با هر یک از آنها دارد یعنی هم خصوصیات فلزی و هم غیر فلزی را داراست و در حالت سمیت،5 برابر خطرناک تر از آرسنیک میباشد؛ در نهایت آنرا سلنیوم نامیدند و بیان نمودند که این عنصر در محدوده خیلی کوچکی برای جانواران قابل استفاده میباشد.
در کل سلنیوم از عناصر کم مصرف میباشد که باعث سلامتی فرد یا گیاه یا حیوان میگردد، ولی همانطور که گفته شد مقدار نیاز به سلنیوم خیلی کم است.
سلنیوم اغلب در پروتئن ها موجب ساختن سلنوپروتئن ها میگردد که برای تولید آنزیمهای آنتی اکسیدان مهم هستند این آنتی اکسیدانها به کمک Se-Pt ها در حفظ سلامتی سلولها که مورد خطر رادیکالهای آزاد اکسیژن میباشند موثرند به صورت خلاصه باید گفت رادیکالهای آزاد بطور طبیعی در متابولیسم اکسیژن ساخته میشوند که ممکن است در ایجاد بیمارهای مزمن مثل سرطان و بیمار قلبی و عروقی و یا حتی در انجام فعالیتهای منظم غده تیروئید و سیستم دفاعی بدن نقش داشته باشند.
یکی از راههای مطمئن جذب سلنیوم خوردن غذاهای گوشتی وگیاهانی است که در مناطقی با خاکهای سرشار از سلنیوم میرویند که در ادامه بطور مفصل راجع به آن بحث خواهد شد. و در نهایت نتجه گیری میگردد که کمبود یا سمیت سلنیوم در بدن انسان تحت تاثیر مقدار سلینوم در بدن دامها و حیواناتی است که انسان از آن تغذیه میکند و آنها هم به نوبه خود متاثر از گیاهان منطقه و خاک آن نواحی اند البته در این میان عواملی چون اقلیم و pH هم موثر خواهند بود.
همانطور که در جدول شماره یک نشان داده شد سلنیوم عنصری با عدد اتمی34 و وزن اتمی78.96 و چگالی 79/4 گرم بر سانتیمتر مکعب در 20 درجه سانتگراد است. حجم اتم آن 45/16 سانتیمتر مکعب بر مول میباشد و جزء عناصر غیر فلزی و از گروه شش جدول تناوبی است که معروف به chalcogen میباشد.
جدول 1: خصوصیات عمومیسلینوم
Name | Selenium | Symbol | Se |
Atomic number | 34 | Atomic weight | 78.96 |
Density @ 293 K | 4.79 g/cm3 | Atomic volume | 16.45 cm3/mol |
Group | Non-Metal, Chalcogen | Discovered | 1818 |
همانطور که در جدول شماره دو نشان داده شده است دمای ذوب این عنصر 490.2 درجه کلوین و دمای جوش آن 958 درجه کلوین برابر با 685 درجه سانتیگراد میباشد و همچنین انرژی ویژه ذوب آن 6.694 کیلو ژول بر مول است و گرمای ویژه تبخیر آن 37.7 همچنین فشار بخار این عنصر در 494 درجه کلوین برابر 0.695 پاسکال است میباشد.
جدول 2: خصوصیات فیزیکی سلینوم
State (s, l, g) | s | ||
Melting point | 490.2 K | Boiling point | 958 K |
Heat of fusion | 6.694 kJ/mol | Heat of vaporization | 37.70 kJ/mol |
Vapor pressure 0.695 pa at 494 K | Speed of sound 3350 m/s at 293.15 K |
همانطور که در جدول (شماره-3) انرژیهای یونش عنصر سلنیوم نشان داده شده است.
اولین انرژی یونش این عنصر490.9 کیلو ژول بر مول و دومین انرژی یونش آن 2044.5 کیلوژول بر مول و سومین انرژی یونش آن 2973.7 کیلو ژول بر مول و چهارمین یونش آن 4144 کیلو ژول بر مول میباشد و با توجه به اینکه گرمای یونیزاسیون آن 227 کیلوژول بر مول اتم است دارای الکترونگاتیوی 2.55 میباشد.
جدول 3: انرژی یونش سلنیوم
1st ionization energy | 940.9 kJ/mole | Electronegativity | 2.55 |
2nd ionization energy | 2044.5 kJ/mole | Electron affinity | 194.97 kJ/mole |
3rd ionization energy | 2973.7 kJ/mole | Specific heat | 0.32 J/gK |
4th ionization potential | 4144 Kj/mol | Heat atomization | 227 kJ/mole atoms |
در جدول (شماره –4) نشان داده شده است که آرایش الکترونی این عنصر به صورت میباشد و حداقل عدد اکسیداسیون آن -2 و حداکثر آن 6 است.
جدول 4: آرایش اتمیو عدد اکسیداسیون سلنیوم
Shells | 2,8,18,6 | Electron configuration | [Ar] 3d10 4s2 4p4 |
Minimum oxidation number | -2 | Maximum oxidation number | 6 |
Minimum common oxidation number | -2 | Maximum common oxidation number | 6 |
همانطور که در جدول (شماره –5) نشان داده شده است. آرایش فضایی آن به صورت ساختار صندلی شکل است به رنگ مشکی،با حالت سمیت برای مصارف پزشکی و صنایع چاپ است که دارای سختی 2 در جدول موس میباشد و به 6 فرم در طبیعت یافت میشود.
Structure | parallel chains | Color | black |
Uses | Xerography, medicines | Toxicity | yes |
Hardness | 2 mohs | Characteristics | 6 forms |
در جدول (شماره-6) نشان داده شده است که سلنیوم در واکنشهای شیمیایی شرکت کرده و مثلا در واکنش با هوا به صورت Seo2 در میآید و یا در واکنش با NaoHوHcl 6 مولار واکنشی نشان نمیدهد ولی در واکنش با HNo3 15 مولار واکنش به صورت ملایم صورت میگیرد و حاصل آنx H2Seo3,No است.
Reaction with air | vigorous, w/ht =>SeO2 | Reaction with 6M HCl | none | |
Reaction with 6M HCl | none | Reaction with 15M HNO3 | mild, =>H2SeO3, NOx | |
Reaction with 6M NaOH |
|
|
|
|
در جدول (شماره –7) اشکال سلنیوم مشخص گردیده است. این عنصر دارای 9 ایزوتوپ شخص میباشد و در کل برای آن 15 ایزوتوپ پیشبینی میکنند.
و فرمهای مختلفی در طبیعت دارد که به صورت هیدرید (seH2)، اکسید (Seo2,Seo3) کلرید (Se2Cl2,Se4 Cl16) میباشند.
Number of isotopes | 6 | Hydride(s) | SeH2 |
Oxide(s) | SeO2 SeO3 | Chloride(s) | Se2Cl2 Se4Cl16 |
در جدول (شماره-8 )شعاعهای اتمیو یونی و نیز شعاعهای کووالانسی و واندروالسی عنصر سلنیوم نشان داده شده است.
در مورد گیاهان آبزی و سرعت گیاه پالایی آنها به صورت کلی نتایج زیر حاصل گردید.
این گیاهان سلنیت را بهتر به حالت فرار در میآورند تا سلنات و سرعت تصعید سلنت در آنها با توجه به این مورد که سلنات بیشتری وارد بافتهای گیاه نسبت به سلنیت میشود. تقریبا دو برابر سلنات است این سرعت در برنج 1.5 تا 2.5 میلی گرم در کیلو گرم ماده خشک در روز اندازه گیری شده است
در مورد گیاهان tall fescue, kenaf, canola با اندازه گیری سلنیوم در ماده خشک آنها مشخص شده که canola بالاترین مقدار جذب را داراست و در تجزیه برگ آن ppm 470 سلنیوم یافت شد و tallfescue ,kenaf دارای ppm 45-50 سلنیوم بودند و در کل عملکرد canola حدود 25% و kenaf حدود 27% کاهش یافته است و کلا canola موفق به از بین بردن 57% سلنیوم اضافی از محیط شده بود.
محققین به این نتیجه رسیده اند که گیاهان خانواده Brassicceae توان جذب بهتر سلنیوم را دارند و این به دلیل شباهت زیاد خواص شیمیایی سلنیوم با گوگرد است و توانایی جذب گوگرد توسط این خانواده است. این توانایی حتی تا 40% کل سلنیوم خاک نیز اندازه گیری شده است. این اندازه گیری در عمق m60-0 بوده که البته هنوز مشخص نشده که این مقدار تماما توسط گیاه جذب شده یا روشها و عوامل دیگری نیز در آن دخیل بوده است در این میان خردل هندی را نامزد مناسبی برای گیاه پالایی عنصر سلنیوم دانستند چون علاوه بر ظرفیت بالای جذب سلنیوم بیومس بالایی هم دارد و این خصوصیات خردل هندی در مورد سلنات و سلنیت هم صادق است با توجه به اینکه در مورد سلنیت مشهود تر میباشد و مطالعات اشعه x در مورد جذب سلنیت این مورد را آشکار ساخته و به کمک روشهای spectros copy دریافته اند که سلنیوم آلی بیشتر از سه فرم قبلی بالا میتواند جذب این گیاه گردد.
در این میان مطالعات دیگری نشان داده که تصعید سلنیوم از سلنیت بوسیله جذب سلنیت و تغییر شکل سلنو متیونین به dimethyl selenid محدود میگردد.
مطالعاتی که روی کلزا (canola) صورت گرفته به خاطر قدرت و توانایی بالای آن برای جمع کردن سلنیوم محیط کشت آنها را در خاکهای سلنیومیمفید داشته است در این مطالعه دریافت شده که canola در کشت هیدروپونیک و در غلظت ppm 2سلنیوم دچار کاهش گلدهی و کاهش تولید بذر میگردد و در برخی از اوقات رفتار سلنیوم در اندک معدودی از این گیاهان عملکرد عمومیگیاه را کاهش میدهد.
بطور عمومیگیاهان در خاکهای سلنیومیبه صورت غیر طبیعی و سلنوزیز رشد مینمایند و در اثر موارد دلایلی بر کلروز و در درجات متفاوت موجب pink coloration ریشه میگردند در این میان accumulator های سلنیوم مثل Astragalus مقدار خیلی بیشتری سلنیوم را نسبت به گیاهان زراعی جذب میکنند و این کار بدون هیچ گونه نشان دادن علائم سمیت برای آنها صورت میپذیرد ولی البته خود آنها حتما منبع غذایی سمیبرای حیوانات خواهند بود. در عوض بعضی از گیاهان از قبیل munroa squrrosa که هیچ گونه خاصیت تجمعی سلنیوم را ندارد نیز میتوانند در محیط غنی از سلنیوم رشد نمایند بدون اینکه سلنیوم را بیش از حد مورد نیاز خود جذب کنند. ولی در مقابل گیاهان selenophile حتی در خاکهای فقیر از سلنیوم قادراند غلظت بسیار بالایی از این عنصر را درون پروتئینهای خود حتی با مقدار جذب لحظه ای کم سلنیوم فراهم آوردند و در نهایت غلظت تجمعی زیادی از سلنیوم را در درون بافت خود داشته باشند و موجب افزایش مقدار مورد نیاز سلنیوم در بدن حیوانات تا حد سمیت گردند.
فهرست مطالب
فصل اول- خصوصیات سلنیوم. 1
مقدمه: 2
خصوصیات فیزیکی و شیمیایی: سلینوم. 3
خصوصیات و اشکال سلنیوم در طبیعت: 8
حضور و تولید سلنیوم در طبیعت.. 9
موارد استفاده سلنیوم در صنایع. 13
فصل دوم تاثیرات و خطرات سلنیوم. 14
تاثیرات سلنیوم جانداران.. 15
نقش سلنیوم در بدن انسان و بررسی نیاز روزانه به آن.. 15
نقش فیزیولوژیکی سلنیوم. 16
خطرات مصرف بیش از حد سلنیوم. 19
خطرات مصرف زیاد سلنیوم برای سلامتی.. 23
خطرات کمبود سلنیوم در بدن.. 31
روش اول: تزریق سلنیوم. 35
روش دوم: د ادن سلنیوم خوراکی.. 35
نمونه هایی از خواراکیهای حاوی سلنیوم زیاد. 37
فصل سوم- آلودگی سلنیوم و نحوه از بین بردن آن.. 39
نمونه هایی از خاکهای حاوی سلنیوم زیاد. 40
غلظت سلنیوم در خاک.. 40
آلودگی سلنیوم در خاک.. 46
نحوه از بین بردن آلودگی به روش گیاه پالایی.. 48
معرفی برخی از گونه ها و گیاهان مفید در phytoremediation. 52
بررسی و نتایج آزمایشهای مربوط به Phytoremediation. 56
وارد شدن علم بیوتکنولوژی در phytoremediation. 59
نتایج و بحث.. 61
منابع و ماخذ. 63