انقلاب مشروطه و ملی شدن صنعت نفت
انقلاب مشروطه
انقلاب مشروطه نیز همچون جنبش تنباکو دارای آثار دیرپا بی تاریخ معاصر کشور بوده است در این جا به زمینه ها و علل وقوع ، علل شکست و پیامدهای این انقلاب را به اختصار اشاره نمود.
الف ) زمینه ها و علل آغاز نهضت : به طور کلی زمینه ها و علل وقوع انقلاب مشروطه در سه بعد فکری ـ فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی قابل بررسی است .
ب ) روند حوادث : در سال های پایانی حکومت ناصر الدین شاه اوضاع ایران به تدریج رو به وخامت نهاد و با مرگ شاه اوضاع آشفته تر شد . مظفرالدین شاه که پس از کشته شدن پدر به سلطنت رسید فردی بیمار و ملایم بود و دست کم مدتی برای پذیرش افکار اصلاح طلبانه آمادگی داشت وی امین سلطان را که مورد تنفر عامه بود بر کنار و امین الدوله را به جای او منصوب کرد او برای پرداخت حقوق حرمسرای پدر بر آوردن خواست های مالی مکرر و در باریان تازه وارد که سال ها منتظر چنین فرصتی بود و سفر ( درمانی ) به چشمه های آب معدنی اروپا به پول فراوان نیاز داشت ؛ ولی صدر اعظم نتوانست وام جدیدی از انگلستان دریافت کند بدین وسیله شاه امین الدوله را بر کنار کرد و بار دیگر امین السلطان را به صدر اعظمی انتخاب کرد امین السلطان دووام بزرگ از روس ها گرفت در وام نخست ایران تعهد کرد تمامی بدهی خودرا به انگلستان بپردازد و از این پس بدون جلب رضایت روس ها از کسی وام نگیرد در برابر وام دوم امین السلطان روس هارا از امتیازات اقتصادی عمده ای بهره مند ساخت . افزون بر این روس ها بر امضای یک معاهده ی گمرگی پای می‌فشرند . بر اساس این معاهده ، بر اقلام اصلی وارداتی روس تعرفه ای ـ کمتر از 5% ارزش کالا که مرسوم زمان بود ، گمرک بسته می شد روس ها برای تضمین وام ها فردی بلژیکی به نام نوز را که به آن ها تمایل داشت به عنوان رئیس گمرک ایران تحمیل کرده بودند با تسلط بلژیکی ها بر گمرک ایران به دلیل تبعیضی که آن ها در مورد بازرگان ایرانی در مقاله تجاوز روس ها روامی داشته شکایات فراوانی از بازرگانان ایرانی می رسید این دو وام در آمد ناشی ا ز گمرک ،بیشتر در سه سفر شاه به اروپا هزینه گردید و شرایط اقتصادی بیش از پیش رو به وخامت نهاد در این موقعیت ناخشنودی از سلطه ی بیگانگان بر گمرک ، افزایش نفوذ روس ها ،بی عدالتی و فقر و ناامنی و وجود مشکل نان در کشور دولت را زیر فشار قرارداد . اولین مرحله از اعتراض ها به بهانه ی نان شروع شد . عصیان ها در هر شهر از سوی چند روحانی با نفوذ رهبری و پشتیبانی می شد به تدریج فشار مخالفان فزونی یافت و سرانجام در سال 1903 م . به استعفای امین السلطان که اکنون به بالا ترین لقب یعنی اتابک دست[1] یافته بود انجامید شاه عین الدوله را به عنوان صدر اعظم انتخاب کرد اما نارضایتی ها پایان نیافت . در این زمان شکست روسیه از ژاپن و وقوع تحولات انقلابی در روسیه به مردم جسارت و روحیه بخشید ایرانیان می دانستند که روس ها برای حفظ منافعشان از حکومت قاجار حمایت می کند ؛ ولی مشاهده ی پیروزی یک کشور کوچک آسیایی دارای قانون اساسی در یک قدرت غول پیکر اروپایی بدون قانون اساسی و وقوع تحولات انقلابی در روسیه ترس آن ها را از مقابله با روسیه فرو ریخت در گیرو دار این حوادث دو واقعه در برافروختن آتش خشم مردم مؤثر بود نخست کردار توهین آمیز نوز در پوشیدن لباس روحانی که سبب بسته شدن بازار و تجمع مردم در حضور روحانیون شد [2] و دوم این بود که علاء الدوله حاکم تهران به بهانه ی گران شدن. قند عده ای از بازرگانان را به چوب بست . به دنبال انتشار این خبر مردم بازارها را بستند و در منزل آیت الله پسر محمود طباطبایی گرد آمدند . آیت الله طباطبایی و بعضی دیگر از علما که از مدت ها پیش در اندیشه ی ایجاد تحولی به سود مردم بودند و از نفوذ استعمارگران در کشور و ستم های حکومت رنج می‌بردند قدم پیش نهادند و قرار گذاشتند که پیشاپیش گروهی از مردم به عنوان اعتراض شهر را ترک گویند و در حرم حضرت عبدالعظیم تحصن کنند و خواهان اجرای خواست‌های مردم نشوند در رأس خواسته های آن ها تأسیس عدالت خانه برای رسیدگی به شکایت های مردم بود . تحصن علما و مردم در حرم حضرت عبدالعظیم حکومت استبدادی را وادار به عقب نشینی کرد و شاه و درباریان ناچار خواسته های مردم را پذیرفتند و فرمان تأسیس عدالت خانه توسط شاه صادر شد . پس از بازگشت علما و مردم از حرم حضرت عبدالعظیم ، دولت به وعده های خود عمل نکرد و در نتیجه مردم به مبارزه ادامه دادند . در یکی از روزها ، مأمورین دولتی یکی از سخنرانان مذهبی را دستگیر کردند که با اعتراض مردم رو به رو شدند و شورش به پا کردند . در این میان با تیراندازی مأموران، طلبه ی جوانی به نام سید عبدالحمید به شهادت رسید . در نتیجه بار دیگر علما و مردم در مسجد جامع تهران گرد آمدند و به چاره اندیشی پرداختند . این بار دو تن از رهبران روحانی آیت الله سیّد محمّد طباطبایی و آیت الله سید عبدالله بهبهانی ،با مشورت دیگران تصمیم گرفتند تهران را ترک کنند . آیت الله شیخ فضل الله نوری نیز به حمایت مردم برخاست و همراه علما عازم قم شد. این مسئله اوضاع تهران را پریشان کرد و عده ای از علمای نجف نیز از مردم پشتیبانی کردند . گروهی از مردم به سفارت انگلیس پناه بردند این تحصن یک ماهه در سفارت بیگانه از نقاط مذموم و تاریک انقلاب مشروطه است . متحصنان نخست از شرع احمدی و نشست محمدی ( ص ) سخن می راندند و لی به تدریج این خواسته ها دگرگون شد و مضامین فرهنگ غربی در دادخواست ها وارد شد . [3] تحصن در سفارت انگلیس فرصت مناسبی برای هدایت نهضت توسط انگلیسی ها فراهم نمود . لفظ مشروطه در همین سفارت ورد زبان ها شد.[4] قبل از آن خواسته ها محدود به عدالت خانه بود در این زمان تعداد بسیار اندکی معنای مشروطه و تبعات آن را می دانستند به قول مجرد الاسلام از میان 10 هزار نفری که به سفارت انگلیس پناه بردند فقط 10 نفر بودند که واقعاً مشروطه خواه بودند و می دانستند چه می خواهند.[5]
در نتیجه شاه و درباریان بار دیگر عقب نشینی کردند و مظفرالدین شاه با صدور فرمان مشروطیت و عزل عین الدوله در برابر خواسته های مردم تسلیم شد که این ترتیب قیام مردم به ثمر رسید و نظام استبدادی به نظام مشروطه مبدل گشت . در چهاردهم جمادی الثانی سال 1324 ه . ق (14 مرداد 1285 ه . ش ) فرمان مشروطیت به دست مظفر الدین شاه امضا شد پس از آن انتخابات صورت گرفت و نمایندگان به تدوین قانون اساسی پرداختند متأسفانه در تدوین قانون اساسی ، از قوانین اساسی کشورهای اروپایی مانند بلژیک و فرانسه استفاده شد و اولین نفوذ فکری غرب برای انحراف انقلاب آغاز شد مدتی بعد از تدوین قانون اساسی برای تکمیل و رفع نواقص آن شورایی مأمور تدوین متمم قانون اساسی شد . این متمم که در آن پنج مجتهد بر قوانین حق نظارت داشتند به اصرار روحانیون مانند شیخ فضل الله شکل گرفت ده روز پس از امضای متمم قانون اساسی مظفر الدین شاه در گذشت و پسرش محمد علی شاه به سلطنت رسید محمد علی شاه برای رویایی با مشروطه خواهان در پی بهانه بود و دولت روسیه نیز به عنوان حامی ، در کنار او قرار داشت . حمله به کالسکه ی شاه که برخی از مورخان آن را نقشه ی دربار شمردند ، بهانه ای مناسب در اختیار شاه نهاد . او در دوم تیر ماه 1287 ه . ش به پیشنهاد لیاخوف فرمانده‌ی روسی قزاق ها فرمان حمله به مجلس را صادر کرد هر چند در ظاهر همه چیز به سود شاه تمام شد ولی سرانجام مقاومت عالمان نجف که در فتوای خود به دفاع از نهضت و سرزنش محمد علی شاه پرداختند . [6] تلاش ستارخان و باقرخان ، به فتح تهران ، برکناری محمد علی شاه و به قدرت رسیدن فرزند دوازده سالش احمد انجامید پس از آن ، افول مشروطه آغاز شد . حضور روس ها در شمال و انگلیسی ها در جنوب کشور و مداخلات بی اندازه ی آن ها که موجب ضعف قدرت مرکزی می شد . [7] اعتماد به مخالفان مشروطه مانند عین الدوله ، قدرت یافتن مجدد فرصت طلبان ،خان ها و اشراف قدیمی ، آغاز جنگ جهانی اول ، قحطی های وسیع ، عدم موفقیت دولت در تأمین امنیت و معیشت مردم و ناخشنودی فراگیر ملت ، زمینه را برای ظهور دوباره ی استبداد فراهم ساخت . [8]
فهرست مطالب:
چکیده مطالب
پیشگفتار
مقدمه
فصل اول : انقلاب مشروطه
الف ) زمینه ها و علل آغاز نهضت
ب ) روند حوادث
پ ) نیروهای درگیر در انقلاب مشروطه
ت ) عل شکست مشروطه
ج ) پیامدهای مشروطه
د ) ظهور و سقوط رضاشاه
فصل دوم : نهضت ملی شدن صنعت نفت
الف ) زمینه ها و علل آغاز نهضت
ب ) علل شکست نهضت
پ ) پیامدهای نهضت
فصل سوم:
نتیجه گیری
محدودیت ها
پیشنهادها
[1] -صاحبی، محمدجواد اندیشه های اصلاحی در نهضت های اسلامی تهران، کیهان 1367، ص 204
[2] ـ صاحبی ، محمد جواد . اندیشه ی اصلاحی در نهضت های اسلامی . تهران : کیهان 1361 . ص 205
[3] ـ جعفریان، رسول ، بررسی و تحقیق در نهضت مشروطیت ایران ، ، قم: توس: ص207
[4] ـ حاج سیاح ، خاطرات حاج سیاح ، به کوشش حمید سیاح ، تهران ،امیر کبیر : 1356 ، ص 560
[5] ـ مجرد الاسلام ،پیشین ، ص 24
[6] ـ ملک زاده ،مهدی تاریخ انقلاب مشروطیت ایران تهران ، انتشارات علمی ، چاپ چهارم ، 1373 ص 721
[7] ـ در مورد مداخلات روس ها ر . ک : همان منبع ص 1525 و 1536 وادوار براون ، نامه هایی از تبریز ، ترجمه حسن جوادی
[8] ـ ر . ک : مهدس داودی ، عین الدوله و رژیم مشروطه تهران ، کتابهای جیبی ، 1372 ص 205