بررسی بدیع در ادبیات
مقدمه
بدیع چیست؟
بدیع چنانکه قدما گفته اند علمی است که از وجوه تعیین کلام بحث می کند و از ما بدیع مجموعه شگردهایی است (با بحث از فنونی) است که کلام عادی را کم و بیش تبدیل به کلام ادبی می کند و یا کلام ادبی را به سطح والاتری (از ادبی بودن یا سبک ادبی داشتن) تعالی می بخشد.
مثلا مهم ترین عاملی که به این کلام سعدی حیثیت ادبی بخشیده است آوردن لفظ (خویش) به دو معنی مختلف است (جناس تام) :
غم خویش در زندگی خور که خویش به مرده نپردازد از حرص خویش
به همین لحاظ اگر به جای یک خویش(قوم) و به جای دیگر(خود) بگذاریم دیگر کلام ادبی نخواهد بود.
همین توجه ذهن به وجود این گونه ارتباطات هنری در بین کلمات است که جنبه های زیبا شناختی کلام را مشخص و برجسته می کند و در خواننده احساس التذاذ هنری به وجود می آورد.
گاهی در کلام عواملی است که می توان در مقام تمثیل به آنها(پارازیت) گفت، بدین معنی که گیرنده را در فهم مستقیم پیام فرستنده دچار اشکال می کند و به عبارت دیگر باعث مکث یا وقفه در روانی کلام می شوند. اما دقت در فهم آن ها منجر به درک حیثیت ادبی کلام می شود. شاعر به جای آن که بگوید شیرین تنها ماند، می گوید: «چو تنها ماند ماه سروبالا» و به جای آن که بگوید از چشمان اشک ریخت، می گوید: «فشاند از نرگسان لؤلؤ لالا» و گاهی شاعر دست به «غریب سازی» می زند و فعلی در طی کلام می آورد که از نظر ارتباط با متمم یا مفعول موجب اعجاب و تعجب هنری می شود.
نقش عواملی از این دست، در سبک ادبی به حدی است که می توان گفت در آثار برخی از شاعران بدیع گرا(مثلا نظامی و خاقانی)، سبک، کاملا مبتنی به شگردها و عوامل بدیعی و بیانی است و اگر این عناصر را از آن حذف کنیم، سبک ادبی به سرعت به سطح کلام عادی تنزل می یابد.
پس از زبان سبک ادبی، زبانی است که از لحاظ معنی و موسیقی از زبان سبک های دیگر(علمی، تاریخی و…) مثلا زبان روزمره یا استاندارد متمایز است.
هرگونه انحراف و تغییر هنری از زبان عادی چه در معنی و تصویر و چه در لفظ و موسیقی، یک مورد یا صنعت بدیعی است. به عبارت دیگر هر واژه ای که در ارتباط یا واژه دیگر از یک سطح لغوی محض به یک سطح گسترده معنایی یا از یک سطح عادی آوائی به یک سطح موسیقیایی تعالی یا به یک مورد بدیعی است.
بدیع لفظی :
به ابزاری که جنبه لفظی دارند و موسیقی کلام را از نظر روابط آوائی به وجود می آورند و یا افزون می کنند صنعت لفظی می گویند. بدیع لفظی بحث در این گونه صنایع است. در بدیع لفظی هدف این که متوجه شویم گاهی انسجام کلام ادبی بر اثر روابط متعدد آوائی و موسیقیایی در بین کلمات است. یعنی آن رشته نامرئی که کلامات را به هم گره می زند و بافت ادبی را به وجود می آورد، ماهیت آوائی و موسیقیایی دارد.
فهرست:
مقدمه ...................................................................................................................1
فصل اول
روش تسجیع ...........................................................................................................16
1- سجع متوازی ....................................................................................................16
سجع و زبان عربی ...................................................................................................16
فصل دوم
روش تجنیس .........................................................................................................19
الف- روش تجنیس در سطح کلمه ........................................................................20
1-جناس تام ..........................................................................................................20
2- جناس مرکب ..................................................................................................21
3- جناس مضارع ..................................................................................................22
5- جناس زاید ......................................................................................................22
الف- جناس مطرف یا مزید: .................................................................................22
ب- جناس وسط ...................................................................................................24
ب- جناس اختلاف مصوت بلند و کوتاه : .............................................................25
ب- روش جناس در کلام .....................................................................................26
فصل سوم
روش تکرار .........................................................................................................28
1- تکرار واک : ..................................................................................................28
الف- همحروفی : ..............................................................................................28
ب: همصدائی : ....................................................................................................29
- تکرار هجا ........................................................................................................30
3- تکرار واژه .....................................................................................................30
الف- ردالصدر الی العجز ...................................................................................30
ب- ردالعجز الی الصدر.......................................................................................30
ج- تشابه الاطراف .............................................................................................31
د- التزام یا اعنات ...............................................................................................31
ه- تکرار یا تکریر................................................................................................32
و- طرد و عکس یا تبدیل و عکس .....................................................................32
4- تکرار عبارت یا جمله....................................................................................33
ارزش تکرار.......................................................................................................33
فصل چهارم
تفنن یا نمایش اقتدار ..........................................................................................35
1- حذف یا تجرید ............................................................................................35
2- توشیح یا موشح ...........................................................................................35
3- واسع الشفتین ...............................................................................................35
4- واصل الشفتین .............................................................................................36
- جامع الحروف ...............................................................................................36
6- رقطا ............................................................................................................36
7- خیفا ...........................................................................................................36
9- ذولغتین .......................................................................................................36
8- فوق النقاط و تحت النقاط ...........................................................................36
فصل پنجم
روش تشبیه..........................................................................................................37
1- مبالغه و اغراق و غلو.....................................................................................37
الف- بیانی........................................................................................................37
ب- حماسی .....................................................................................................37
ج- بدیعی .........................................................................................................38
روش تناسب......................................................................................................39
1- مراعات النظیر (=تناسب، مواخات، توفیق، تلفیق، ائتلاف): .........................39
2- جناس کلمات هم خانواده .........................................................................40
الف- جناس پسوند...........................................................................................40
ب- جناس ریشه.................................................................................................40
3- جابجائی صفت (انحراف در صفت)...........................................................40
فصل ششم
ایهام...................................................................................................................42
2. ایهام تناسب: .................................................................................................44
3. استخدام.........................................................................................................45
فصل هفتم
تعلیل و توجیه.....................................................................................................48
1- حسن تعلیل...................................................................................................48
2- مذهب کلامی .............................................................................................50
3- دلیل عکس..................................................................................................51
4- سوال و جواب ............................................................................................51
خاتمه در بدیع معنوی.......................................................................................52
: 1- تجرید........................................................................................................52
2- مشاکلت .....................................................................................................52
3- لغز یا چیستان ..............................................................................................52
4- معما............................................................................................................53
5- هزل و مطایبه ..............................................................................................53
6- حسن مطلع و حسن مقطع............................................................................53
فهرست ماخذ