تفسیر آفرینش آدم و هبوط او در مرصاد العباد، مصیبت نامه و الهی نامه عطار
چکیده :
هدف از پژوهش حاضر تفسیر آفرینش آدم و هبوط او در مرصاد العباد، مصیبت نامه و الهی نامه عطار (تطابق و عدم تطابق آن با آیات قرآنی) است. این تحقیق ما را به این نتیجه کلی میرساند که باورها و دیدگاههای نجم الدین رازی، عطار و اهل عرفان درباره آفرینش و هبوط انسان، درحقیقت ترجمه و تفسیر همان آیات و احادیثی است که درباره خلقت آدمی بیان شده است، اما در این میان تأکید و توجه اصلی عارفان از جمله نجم الدین رازی و عطار به دخالت مستقیم ذات پاک خداوندی – جل وعلا- در آفرینش و ساختن شکل و قالب انسان با ید قدرت خود و بدون دخالت غیر است و دلیل این مهم را اینگونه بیان میدارند که چون دل انسان، خزانه گنج معرفت خداوند است پس خداوند در خلقت آدمی به هیچ کس و هیچ موجودی اجازه دخالت نمیدهد، علاوه بر این عارفان و به ویژه نجم الدین رازی و عطار معتقدند که خلقت روح قبل از آفرینش جسم است و براین دیدگاه باور دارند که روح آدمی چندین هزار سال قبل از جسد او آفریده شده است و پس از خلقت جسم و قالب انسان ها، روح به کالبد آنان تعلّق میگیرد. از این رو عارفان به ویژه شیخ نجم الدین رازی و عطار، در ارتباط با خلقت انسان نظرات مختلفی را بیان میدارند از آن جمله گاهی هدف از آفرینش انسان را معرفت ذات خداوند میدانند و زمانی دیگر این هدف را محبت انسان به معشوق ازلی یا محبت حق به ذات پاک خود میدانند و گاهی هدف از خلقت او را، اعمال و عبادات او میدانند و در نهایت به احسان حق- جلّ و علا- به بندگان خود اشاره مینماید. این پژوهش در پنج فصل انجام شده که عبارتند از: فصل اول: کلیات تحقیق، فصل دوم: آفرینش انسان در ادیان و قرآن، فصل سوم: آفرینش انسان در اساطیر، ادبیات و عرفان، فصل چهارم: آفرینش انسان در مرصادالعباد، الهی نامه و مصیبت نامه، فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
واژگان کلیدی: آفرینش آدم، تفسیر، هبوط، مرصاد العباد، مصیبت نامه، الهی نامه، قرآن
مقدمه
در این تحقیق دیدگاههای شیخ نجم الدین رازی، عطار و قرآن مجید درباره چگونگی آفرینش انسان و هدف یا اهداف این پدیده عالم خلقت مورد بررسی قرار گرفته است. روش کار به این صورت بوده است که ضمن بیان دیدگاههای شیخ نجم الدین رازی، عطار و دیدگاههای قرآن نیز درباره آفرینش انسان بیان شود تا دیدگاههای ایشان به درستی معلوم و شناخته شود. «مرصاد العباد داستان دلکش و به هم پیوسته سرگذشت آدمی از آفرینش تا بازگشت ابدی است. نغزترین و گیراترین بخش کتاب «داستان آفرینش آدم» است و آن در واقع شعر عالی منثوری است که از خداپرستی عاشقانه عرفانی مایه گرفته است.»( نجم الدین رازی،1373: 27-26).
مهمترین موضوعی که در سخنان عطار مطرح است، موضوع خدا، انسان و جهان است؛یعنی جهان آفرینش که ارتباط آن با خدا فقط ارتباط خالق و مخلوق یا صانع و مصنوع است و دیگر هیچ! از آن رو که به سبب عدم سنخیت، جهان که جسم است و جهان خدا که روح کل و مطلق، هیچ ارتباطی نمیتوان میان آن دو برقرار کرد مگر آنکه مفصلی که از هر دو بهرهای داشته باشد در این میان قرار گیرد و این مفصل بنا بر نظر عطار و همفکرانش انسان است که آخرین خلقت است که هم از روح الهی بهرهای دارد و هم از جسم جهانی. این است جهانبینی فلسفی یا بهتر بگویم عرفانی عطار،که البته برای تبیین این جهان بینی باید نکاتی را درباره نظر وی در زمینه آفرینش، جان و روح و نفس، عشق، حرکت کمالی انسان، خدا، رابطه انسان و خدا و سر انجام وحدت وجود بررسی کرد.
عطار در«مصیبت نامه» نظریه تکاملی خود را چنین میآورد که از میان مخلوق میل آدمی به پیشرفت و ترقی است و این تمایل نمودار بلندی نفس اوست و همجنس بودنش با عالم الوهیت. انسان مرغی است از عالم غیب فرود آمده و عمری به سرگشته تا باز به آشیان خویش رسیده است.این عشق به رجعت یکی از آن جهت است که جهان جسمانی بار جان وی را نتواند کشید، و دیگر بدان سبب که هبوط او دلیل نقص وی است و حال آنکه آدمی خواهان کمال است و کمالش در عروج به آنجاست که از نخست بوده. الهینامه نیز مانند کتب دیگر با ستایش خداوند و نعت رسول اکرم(ص) و خلفای چهارگانه آغاز می شود و سپس در هشت بیت روح انسان را مورد خطاب قرار میدهد و برای او شش فرزند : نفس، شیطان، عقل، فقر، علم و توحید ذکر می کند، سپس بیدرنگ وارد اصل داستان میشود.
قرآن مجید نیز، کتاب زندگی و نسخه تکامل و سعادت و پیشرفت آدمی است، بنابراین به جا و ضروری است به یکی از سوالات اساسی انسان که همواره برای او مطرح بوده و هست«هدف ازآفرینش انسان چیست؟» و بشر میخواسته است بداند برای چه آفریده شده است و هدف از زندگی چیست؟ جواب داده شود.
فهرست مطالب
عنوان.......................................................................................................................................... صفحه
چکیده............................................................................................................................................... 1
مقدمه... ........................................................................................................................................... 2
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1- بیان مسأله.................................................................................................................................... 5
1-2- روش کار.................................................................................................................................... 8
1-3- پرسش اصلی پژوهش................................................................................................................... 9
1-4- سوالات فرعی ............................................................................................................................. 9
1-5- فرضیه ها..................................................................................................................................... 9
1-6- پیشینه پژوهش ............................................................................................................................ 10
1-7- اهداف پژوهش............................................................................................................................ 12
1-8- روش پژوهش ............................................................................................................................. 12
1-9- ابزارهای گرد آوری اطلاعات ....................................................................................................... 12
فصل دوم
آفرینش انسان در ادیان و قرآن
2-1- آفرینش انسان.............................................................................................................................. 14
2-2- انسان نماینده خدا در زمین............................................................................................................ 15
2-3- فرشتگان در بوته آزمایش ............................................................................................................ 19
2-4- آدم در بهشت ............................................................................................................................. 22
2-5- چرا « ابلیس » مخالفت کرد ؟........................................................................................................ 24
2-6- آیا سجده برای خدا بود یا آدم ؟.................................................................................................... 25
2-7- بهشت آدم کدام بهشت بود؟.......................................................................................................... 25
2-8- گناه آدم چه بود ؟....................................................................................................................... 26
2-9- روایت قرآن و کتاب مقدس.......................................................................................................... 27
2-10- مقایسه معارف «قرآن» با «تورات»................................................................................................. 28
2-11- خدا چرا شیطان را آفرید ؟.......................................................................................................... 31
2-12- بازگشت آدم به سوی خدا........................................................................................................... 31
2-13- چرا جمله (( إِهبَطُوا )) تکرار شده است ؟...................................................................................... 32
2-14- مخاطب در إِهبَطُوا کیست ؟......................................................................................................... 32
2-15- هدف آفرینش از دیدگاه قرآن ................................................................................................... 33
2-16- پیامبر و امام، هدف خلقت........................................................................................................... 36
2-17- قرب ربوبی............................................................................................................................... 38
2-18- جهان آفرینش به سوی کمال....................................................................................................... 40
2-19- آدم در مسیحیت........................................................................................................................ 41
2-20- شواهدی و تفاسیری از خلقت نو در مسیحیت................................................................................. 44
فصل سوم
آفرینش انسان در اساطیر، ادبیات و عرفان
3-1- آفرینش انسان از خاک .............................................................................................................. 46
3-2- خلقت انسان در اساطیر یونان....................................................................................................... 49
3-3- خلقت انسان در اساطیر بین النهرین............................................................................................... 51
3-4- آفرینش انسان در اساطیر زرتشتی................................................................................................. 53
3-5- آفرینش انسان در اساطیر چین...................................................................................................... 54
3-6- آفرینش انسان در اساطیر آفریقا.................................................................................................... 55
3-7- آفرینش انسان در اساطیر مصر...................................................................................................... 57
3-8- منشأ پیدایش انسان از گیاه........................................................................................................... 57
3-9- نخستین جفت در اساطیر ایرانی.................................................................................................... 58
3-10- پیدایش انسان در اساطیر آفریقا.................................................................................................. 60
3-11- کاربرد عناصر ایزدی در آفرینش انسان ...................................................................................... 60
3-12- اساطیر مانوی و گنوسی............................................................................................................ 62
3-13- پیدایش انسان در اساطیر بابلی ................................................................................................... 63
3-14- آفرینش انسان در اساطیر چین و مصر ........................................................................................ 64
3-15- پیدایش انسان از نسل خدایان..................................................................................................... 64
3-16- آفرینش موجودی دیگر به همراه انسان ...................................................................................... 68
3-17- خلق انسان به شکل آفریدگار.................................................................................................... 70
3-18- آفرینش زن در مرتبة دوم.......................................................................................................... 71
3-19- از دست دادن سعادت جاودانگی............................................................................................... 74
3-20- جهان پس از مرگ.................................................................................................................. 77
3-21- فلسفه آفرینش از دیدگاه عرفان، فلسفه وکلام ............................................................................. 78
3-22- نظریه عرفا.............................................................................................................................. 78
3-23- نظریه فلاسفه........................................................................................................................... 82
3-24- نظریه متکلمان......................................................................................................................... 85
3-25- دیدگاه ملاصدرا...................................................................................................................... 86
فصل چهارم
آفرینش انسان در مرصادالعباد، الهی نامه و مصیبت نامه
4-1- سیمای انـسان کامل در آثار عطار ............................................................................................ 90
4-2- آفرینش روح از دیدگاه عطار................................................................................................... 95
4-3- خلقت آدم در چهل شبانه روز .................................................................................................. 97
4-4- داستان آفرینش آدم و حوا از دیدگاه عطار.................................................................................. 98
4-5- سجده کردن فرشتگان بر حضرت آدم و خلیفه و جانشینی آدم برروی زمین ................................... 106
4-6- سجده نکردن شیطان بر حضرت آدم ........................................................................................ 108
4-7- فریفته شدن حضرت آدم و رانده شدن از بهشت (هبوط) .............................................................. 109
4-8- نفخ روح ............................................................................................................... 114
4-9- تأویل واژه نور........................................................................................................................ 115
4-10- مقام ابلیس ............................................................................................................................. 116
4-11- خانه ی عنکبوت ..................................................................................................................... 118
4-12- آفرینش انسان از دیدگاه شیخ نجم الدین رازی ......................................................................... 118
4-13- اهداف خلقت آدم از دیدگاه نجم الدین رازی .......................................................................... 125
4-14- خلقت و آفرینش انسان در مرصادالعباد ..................................................................................... 126
4-15- و مراد از امانت و عرض آن : انا عرضنا الامانة............................................................................. 126
فصل پنجم
بحث و نتیجهگیری
5-1- نتیجه گیری .............................................................................................................................. 131
فهرست منابع....................................................................................................................................... 136