جغرافیای سیاسی امنیتی کردستان عراق و پیامدهای امنیتی آن بر ایران
مقدمه
خاورمیانه در طول سالیان در یک افق صد ساله از قرن بیستم همواره کانون بحران و بستر مناقشات متعددی بوده است. همواره بحث از اهمیت مکانی خاورمیانه و دارایی های طبیعی کشورهای این منطقه است که این حوزه از جغرافیا را به مرکزی پرنقش و ناآرام تبدیل کرده است.
اما بحث اقلیت های قومی نیز وجه دیگری از ویژگی های این منطقه است که به موضوع مناقشه آمیزی در درون دولت، میان مرزها، میان دولت ها و نهایتاً در وخیم ترین سطح آن موضوع کشمکش قومی با یک دولت مستقل است. عدم درک درست و ناکافی از حقوق اقلیت ها به ویژه اقلیت کردی که به شکل چند تکه در میان دول ایران، ترکیه و سوریه پراکنده گشته اند. همواره از مسائل بحران زای سیاسی درون دولتی و میان دولتی بوده است.
آگاهی اقلیت ها به حقوق اساسی و طبیعی خود که مورد تأکید نوانسیون حقوق اجتماعی ـ سیاسی، اعلامیه حقوق بشر و بخشهای مختلف سازمان ملل است همگی می تواند به نوعی به برجسته شدن بار ژئوپولیتیکی چنین فضاهایی بیانجامد. حمایت از گروههای قومی، مذهبی و نژادی از دیرباز در حقوق و سیاست بین الملل مطرح بوده است. ظهور کشورها در قالب های دولت ـ ملت طی قرون شانزدهم و هفدهم و پیدایش ترتیبات حقوق بین الملل که بازتابی از این نظام بود، توجه به گروه های اقلیت را ضرورت بخشید. با این حال مسئله اقلیت ها در نیمه دوم قرن بیستم به ویژه پس از فجایع جنگ جهانی دوم بار دیگر توجه بسیاری را به خود جلب کرد.
از آنجایی که اساساً مسئله کرد و کردستان ریشه در مفهوم اقلیت کرد دارد، باید بیش از هر چیز به روشن ساختن مفهوم «اقلیت» بپردازیم؛ در رابطه با تعریف «اقلیت» در میثاق حقوق مدنی و سیاسی به تفصیل بحث شده است. اما تعریف کاربردی از این مفهوم را می توانیم از کاپورتورتی سراغ بگیریم؛ «اقلیت عبارت است از گروهی که در حاکمیت شرکت نداشته و از نظر تعداد کمتر از بقیه جمعیت کشور هستند، ویژگی های متفاوت قومی، مذهبی یا زبانی با سایر جمعیت کشور دارند و دارای نوعی حس وحدت منافع و همبستگی در جهت حفظ فرهنگ، آداب و رسوم، مذهب یا زبان خود هستند.» از میان اقلیت های بزرگ شرق زمین و مسائل مربوطه به آنها کردها و کردستان به دلیل جایگاه جغرافیایی و موقعیت استراتژیک و ژئوپولیتیک این سرزمین و نیز تاریخ گذشته آن و اوضاع اجتماعی مردم کرد و نیز با توجه به ساختار بی ثبات و شکننده وترکیب دموگرافیکی ناهمگون و به شدت مرکب و اوضاع جغرافیایی نامتجانس کشورهایی که کردها مهمترین اقلیت درون مرزهای آنان را تشکیل داده اند. از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
تاریخی منطقه هستند و از رو حس مقاومت آنان نیز آمیخته به شیوه های تلافی جویانه بوده است.
2- کردستان عراق هم در ترتیبات جنگ سردی و هم نظام جهانی پس از فروپاشی عصر جنگ سرد، به دلیل جایگیری در ترتیبات سیاسی انرژی محور خاورمیانه قرار می گیرد و خود ملاحظات خاص سیاسی، انرژی = امنتی و البته نظامی دارد.
بررسی تحولات این سرزمین از مقطع تاریخی شکل گیری عراق، نگاه به مبارزات کردها با رژیم بعث و نهایتاً فروپاشی رژیم بعث و موضوع شکل گیری اولین حکومت فدرالی قومی منطقه در چارچوب حفظ تمامیت ارضی عراق از فرازهای قابل توجه این پژوهش است.
اما نکته حائز اهمیت اینکه ما با توجه به تئوری «بین المللی شدن مناقشات قومی»[1] بر این باور هستیم که ویژگی های ژئوپولیتیکی و ترتیبات جغرافیایی سیاسی = نظامی کردستان عراق به ویژه پس از فروپاشی رژیم بعث گویای یکی از موفق ترین تجربه های حق تعیین سرنوشت مردم اقلیت با باقی ماندن در چارچوب مرزهای سیاسی کشور میزبان است. الگوی کردستان فدرالی در عراق نمونه تاریخی موفقی خواهد بود که به مثابه حلقه های تکمیل کننده زنجیره های دولت = ملتهای خاورمیانه، فضای پرتنش اقوام= ملت را پرمیکند.
فهرست مطالب
عنوان: جغرافیای سیاسی ـ امنیتی کردستان عراق و پیامدهای امنیتی آن بر ایران
مقدمه؛
1-1 طرح مسئله
1-2 هدف تحقیق
1-3 اهمیت تحقیق
1-4 فرضیه تحقیق
1-5 قلمرو تحقیق
1-6 روش شناسی تحقیق
1-7 محدودیت های تحقیق
1-8 ساختار تحقیق
1-9 کلیه واژگان
2-1- جغرافیای تاریخ، اجتماعی و امنیتی
2-1-1 - پیشینه نژادی ـ تاریخی
2-1-2 - بررسی جغرافیایی و بستر اجتماعی ـ آیینی کردها
2-2 – پراکندگی کردها
2-2-1- کردهای ترکیه
2-2-2- کردهای عراق
2-2-3- کردهای ایران
2-2-4- کردهای سوریه
2-2-5- بررسی مهاجرت کردها به جمهوری های سابق شوروی و غرب
2-3- موقعیت ژئوپولیتیکی کردستان عراق
2-4- بررسی ترتیبات ژئوپولیتیکی ـ نظامی کردستان عراق
فصل سوم؛ یافته های تحقیق: اوضاع سیاسی ـ اجتماعی کردستان از شکل گیری عراق تا فروپاشی رژیم بعث
3-1- پایان قیومیت انگلستان و شکل گیری عراق
3-2- مفاد قرارداد 1970 بین کردها و رژیم عراق
3-3- جنگ ایران و عراق و وضعیت کردها
3-4- جنگ دوم خلیج فارس و کردها
3-5- تحولات داخلی کردستان مستقل
3-6- سیاست خاورمیانه ای امریکا و مسئله کردستان
3-7- کردستان و فدرالیسم
فاقد منابع
فهرست مطالب
عنوان صفحه
تشکر و قدردانی 1
مقدمه 2
ذرت خوشه ای sorghum sp 3
اکولوژی سورگوم 4
خصوصیات گیاه شناسی سورگوم 5
انواع مختلف سورگوم 8
خصوصیات زراعی ذرت خوشه ای 8
عملیات داشت 11
برداشت سورگوم 12
منشاء ، گونه ها و نژادها 16
گیاه شناسی با گلدهی و کنترل گرده افشانی 17
روشهای خودگشنی و تلاقی 18
تولید بذر سورگوم هیبرید 20
هدف های اصلاحی 20
بیماریها 21
ذرت معمولی corn 25
مشخصات گیاهشناسی ذرت 26
اکولوژی ذرت 28
انواع ذرت 29
خصوصیات زراعی 30
موقع کاشت 31
عملیات داشت 33
برداشت 35
برداشت ذرت دانه ای 35
برداشت ذرت برای سیلو 36
بیماریهای ذرت دانه ای ( بلال ) 37
اصلاح ذرت 40
گلدهی و گرده افشانی 41
هدفهای اصلاحی 43
سویا 45
خصوصیات بتانیکی 45
خصوصیات زراعی 46
برداشت سویا 48
آفات سویا 49
گلدهی و گرده افشانی 51
روشهای تلاقی 52
هدفهای اصلاحی 53
منابع 64
مقدمه :
دوره کارآموزی یعنی بکارگیری تمامی آموخته ها و معلوماتی که در طی این چند سال در محیط دانشگاه کسب کرده ایم . یا می توان چنین بیان کرد که دوره کارآموزی تکرار تمام مهارت ها ، از ابتدایی ترین سطوح تا پیشرفته ترین آنها در محیطی خارج از محیط آموزشی می باشد .
بکارگیری فنون و تکنیک های فراگیر شده در محیط کار باعث ثبات هرچه بیشتر این مهارتها در ذهن و سبب ایجاد خلاقیت در انجام مراحل کار کشاورزی می شود.
باتوجه به اطلاعاتی که در دوره کاراموزی بدست آورده ایم با قاطعیت می توان بیان کرد که علم کشاورزی ، پیشرفت بسیار چشمگیری در زمینه علم گیاهپزشکی داشته و به نتایج بسیار خوبی دست پیدا کرده است .
در این گزارش سعی شده است که هرچه بیشتر در رابطه با کاربرد تکنولوژی های علمی جدید در زمینه ی بذر ، ارقام ، و همچنین روشهای مبارزه ای با آفات و بیماریهای مورد بررسی اشاره شود .
ذرت خوشه ای sorghum sp
ذرت خوشه ای گیاه بخصوص مناطق گرم است ولی به علت بازده خوبی که از نظر علوفه و دانه دار و کشت آن در غالب نقاط دنیا متداول است . کشت آن از زمانهای قدیم در هندوستان و آفریقا متداول بوده و در سایر نقاط خشک ونیمه خشک دنیا از این گیاه گرمسیری استفاده های متعددی بعمل می آید و قدمت آن را به 700 سال قبل از میلاد مسیح نسبت می دهند . عمده ترین مصرف سورگوم در تغذیه حیوانات است و موارد استفاده دیگری نیز در تولید موم ، نشاسته ، الکل ، قند ، دکستروز و روغن خوراکی دارد . از دانه سورگوم هم چنین آرد سورگوم نیز تولید می شود . بعلاوه از آن به عنوان مرتع سیلو و علوفه نیز استفاده می شود . در ایران ذرت خوشه ای درمناطق بلوچستان و سیستان و کرمان و بنادر در جنوب کشت و به مصرف تغذیه می رسد .
زراعت سورگوم را در ایران و چین به قرن اول یا کمی قبل از میلاد نسبت می دهند و تقریبا تمام واریته های ذرت خوشه ای که اکنون در آمریکا زراعت می شود از مناطق مختلف آفریقا به آنجا وارد شده است و عمده ترین کشورهای تولید کننده آن کشورهای آفریقایی ، هندوچین ، چین و آمریا و در درجات بعد استرالیا و کشورهای غرب اروپا و آسیای صغیر می باشند . سطح کشت آن را حدود 40 بیلیون هکتار می دانند .
اکولوژی سورگوم
ذرت خوشه ای گیاهی است یک ساله ، بهاره و مخصوص مناطق گرم و خشک و کم آب و برگها و ساقه های این گیاه با مواد مومی پوشیده شده که میزان تلفات آب را کاهش می دهد و به علت کمی سطح برگهای آن میزان آبی را که از طریق تبخیر و تعرق هدر می دهد کم و گیاه قادر است در شرایط گرم و خشک به حالت رکود رفته و با مساعد شدن شرایط مجددا شروع به رشد نماید . بنابراین به خشکی بسیار مقاوم است و با مناطقی که بارندگی آن کم و تابستانهای گرم دارند سازگاری یافته است . زمانی که توسط درجه حرارت بین 5/23 تا 5/28 درجه سانتی گراد باشد محصول خوبی می دهد و در صورتی که در طول گل دادن به بذر نشستن حرارت خیلی زیاد باشد میزان بذر کاهش می یابد . در مناطقی که کشت سورگوم به میزان زیادی رایج است کشت آن را طوری تنظیم می کنند که ریزش بارانهای بهاری شروع شده باشد و رسیدن آن همزمان با شروع فصل خشک باشد . هوای آفتابی و خشک پاییز موجب حفظ رنگ روشن دانه ها و زود خشک شدن آن می شود . رشد آن سریع و در مدت کوتاهی در حدود 50 روز محصول می دهد .
در ضمن سورگوم گیاهی است روز کوتاه و در صورتی که میزان بارندگی 400 تا 500 میلیمتر باشد به صورت دیم کشت می شود در طیف وسیعی از خاکها به خوبی رشد می کند ولی در خاکهای شنی بومی عمیق و حاصلخیز رشد و نمو بهتری دارد و در خاکهای قلیایی مقاومت و تحمل زیادتری از خود نشان می دهد . همچنین در خاکهای سنگین به شرط اینکه به خوبی زه کشی شده باشند نیز به خوبی محصول می دهد و به طور کلی حاصلخیزی خوب ، زه کشی و حرارت مناسب و طولانی سه عامل عمده برای موفقیت در کشت سورگوم است و می توان آن را به صورت علوفه خشک ، علوفه سبز و سیلو و حتی برای چرای مستقیم مورد استفاده قرار داد . در مناطقی که بارندگی زیاد است سورگوم در مقایسه با ذرت دانه کمتری تولید می کند . سورگوم درخانواده گیاهان مانند شتر در جانوران است بدین معنی که می تواند مدت زیادی در مقابل خشکی مقاومت کند ولی بعد از یک آبیاری یا بارندگی مناسب سریعا رشد و نمو نموده و زمان عقب افتادگی را که مواجه با خشکی و کم آبی بوده است جبران می کند و گیاهی است مخصوص نقاط خشک و کم آب از این رو به نام علف شتری نیز نامیده می شود و در چنین نقاطی به خوبی می تواند جایگزین ذرت شود .
خصوصیات گیاه شناسی سورگوم
سورگوم گیاهی است از خانواده Gramine و جنس sorghum که گونه های آن عبارتند از :
1- sorghum versicolor که از نوع وحشی و دارای 10 کروموزوم 10=n2 که اولین بار در آفریقا پیدا شده و گیاهی است یک ساله و علفی .
2- sorghum halo pense که گیاهی است چند ساله و دارای 40 کروموزوم 40=n2
3- Sorghum vulgare یا ذرت خوشه ای اصلاح شده که زراعت آن در سطح وسیع انجام می گیرد و دارای 20 کروموزوم 20=n2 است و کلیه ارقام آن یکساله می باشند.
ذرت خوشه ای معمولی یا sorghum valgare مانند سایر غلات دارای سیستم ریشه های منشعب است . اولین ریشه ای که در موقع جوانه زدن بذر به وجود می آید در تمام دوران رشد و نمو نبات باقی می ماند و تولید ریشه های فرعی زیادی می نماید که به نگهداری و استحکام گیاه کمک می نماید . ساختمان ریشه سخت و دارای رنگ روشن است طول آنها 25 تا 30 سانتی متر و در حالت های استتثنای به یک متر هم ممکن است برسد و پراکندگی آن در اطراف ساقه و در زیر خاک نسبتا زیاد است . ساقه های آن مستقیم و خشن و ضخیم بوده و ساقه اصلی از قاعده خود چندین ساقه تولید می نماید که در تکثیر غیرجنسی می تواند مورد استفاده قرار گیرند . ارتفاع ساقه 60 تا 200 و گاهی تا 600 سانتی متر می رسد . قطر ساقه از پایین به بالا به تدریج کم می شود و فاصله گره ها در پایین کمتر و در بالای ساقه زیاد می شود . گره های پایین خاصیت ریشه زایی داشته و از آخرین گره ها ریشه های فرعی خارج و در زمین فرو می رود .
عملیات در عراق درسهایی بر آینده
فصل اول- مقدمه
1-1. در اوایل سال 2003، حدود 46 هزار نیروی نظامی بریتانیایی در عملیات نظامی علیه رژیم صدام حسین در عراق به ائتلاف تحت رهبری آمریکا پیوست. عملیات نظامی در تاریخ 20 مارس 2003 آغاز شد و در اول ماه مارس همان سال، پرزیدنت جورج بوش، پایان عملیات اصلی نظامی را اعلام کرد، اما با این حال، رژیم بعثی عراق ظرف 4 هفته سرنگون شد و بخش زیادی از خاک عراق تحت کنترل نیروهای ائتلاف درآمد. پیش زمینه جنگ، طرح ریزط اعزام نیروها و مراحل رزمی عملیات در عراق، اولین بازتابها تشریح شدند. این کتاب تحلیل عمیق تری از دروسی که ما در عملیات فرا گرفته ایم و شرح مفصل تری از مأموریت های خاص نظامی را ارائه کرده و تداوم فعالیت های نیروهای ائتلاف جهت استقرار ثبات و آرامش در عراق را پس از پایان مرحله ای رزمی عملیات شرح می دهد.
فرآیند دروس وزارت دفاع انگلستان
2-1- وزارت دفاع انگلستان فرآیند جامع و تثبیت شده مناسبی را برای شناسایی و پیاده سازی دروس فرا گرفته شده از عملیات دارد. این فر ایند به تمام یگان های ارتش، هیئت های وزارت دفاع و آژانس هایی که به طور مستقیم در یک عملیات شرکت داشته اند، خواه در جبهه جنگ یا جای دیگر، نیاز دارد تا گزارش های آزادانهای را در قالب زنجیره فرماندهی از تجارب آنها ارائه نماید. چنین گزارش هایی حیطه هایی را روشن می کنند که کارها به خوبی انجام شده اند، اما تمرکزعمدی بر شناسایی درس هایی در حیطه هایی دارند که در آینده به تداوم بهبود آنها نیاز داریم. این فرایند منجر به نگارش و تدوین گزارش داخلی در مورد عملیات می شود و پیاده سازی دروس شناسایی شده ای که الزامی و امکان پذیر هستند به طور نزدیکی مورد نظارت قرار می گیرد. این کتاب به همراه کتاب «اولین بازتابها»، گزارش ارائه شده توسط وزارت دفاع به پارلمان انگلستان (مجلس عوام) و افکار عمومی را در خصوص نتایج این فرآیند در عملیات عراق را ارائه می نماید.
3-1- شناسایی و ارزیابی دروس فرا گرفته شده از عملیات، کار وقتگیری است و از این رو عدم انجام قضاوت های لحظهای و اتخاذ تدابی رسنجیده در جهت پاسخگویی به دروسی که ممکن است با توجه به شرایط یک عملیات خاص، منحصر به فرد باشند، اهمیت زیادی دارد. علاوه بر این، گرداوری شواهد تحلیلی برای حمایت از دروس فردی، با اهمیت است و پس از آن می توان قضاوت دقیقی در مورد اقداماتی که جهت پاسخگویی به دروس شناسایی شده انجام می شدند را انجام داد. بودجه دفاعی محدود است و از این رو، اتخاذ تصمیمات دشواری برای اولویت بدنی تقاضا برای مناهج نیز مورد نیاز هستند و باید عواملی مانند شرایط اقتصادی و ریسک عملیاتی را نیز به حساب آورد. تمام دروسی که به اقدام نیاز دارند، در قالب اقداماتی دسته بندی شده اند که موجب حصول اطمینان از هرچه عملی تر انجام شدن آنها یا انجام آنها براساس مقتضیات منابع می شوند.
4-1- ورترسیم دروس فرا گرفته شده از عملیات نیروهای ائتلاف در عراق، در وحله اول باید زمینه عملیات را تدوین و تبیین کرد. این عملیات، اصولاً یک عملیات آمریکایی و تحت رهبری آمریکا بود که نیروهای بریتانیا با مشارکت در طرح های آمریکا موجب تکمیل و تقویت توانایی های نیروهای ایالات متحده شدند. توانایی ها و امکانات نظامی نیروهای ائتلاف به نحوی به طور موثر در صحنه جنگ غالبشدند که مقاومت نیروهای عراقی به سرعت در هم شکسته شد. عملیات در زمان مورد نظر نیروهای ائتلاف آغاز و انجام شد. برای مثال نیروهای ائتلاف توانستند در شرایط مختلف جوی و در ساعات مختلف روز و شب عملیات خود را انجام دهند. علاوه بر این، نیروهای مسلح عراق در جریان جنگ اول خلیج به شدت تضعیف شده بودند و با وجود یک دهه تحریم و اعمال محدودیت های نظامی بر علیه رژیم عراق نتوانستند در شرایط مختلف جوی و در ساعات مسلح عراق در جریان جنگ اول خلیج به شدت تضعیف شده بودند و با وجود یکدهه تحریک و اعمال محدودیت های نظامی بر علیه رژیم عراق، نتوانستند یک جبهه دفاعی هماهنگ را جهت مقابله با حمله نیروهای ائتلاف ایجاد کنند.
5-1- اکنون شناسایی بهترین و مقورن به صرفه ترین راه حل ها جهت تدوین هر یک از دروس فرا گرفته شده ادامه دارد. با شناسایی و تعیین صحت و ثقم راه حل ها، راه حل های مذکور هرچه سریعتر پیاده سازی و اجرا می شوند، بازبینی زیادی در دست انجام هستند که موجب شکل گیری خط مشی جدیدی می شوند که در این گزارش به آن اشاره شده است. مساعدت تغییرات، حتی اکنون نیز موجب بهبودی عملیات در حال اجرا در عراق می شوند که از جمله آنها می توان به ابلاغیه بسیج نیروهای ذخیره اشاره کرد. در صورتی که راه حل مفاهیم هزینه ای قابل ملاحظه ای داشته باشند، جهت پیش برد طرح ریزی وزارت دفاع مد نظر قرار می گیرند فرآیند دروس حیطه های زیادی از موفقیت را نیز شناسایی کرده است و در این راستا، این فرآیند جهت پشتیبانی و بهبود شیوه های فعلی استفاده خواهد شد. از آنجایی که این دورس موجب تسهیل کارهای وزارت دفاع در تبیین تمام جنبه های عملیات می شوند، تجارب ما در طول جنگ عراق موجب بهبود علمیات نظامی آتی انگلستان خواهند شد و در توسعه استراتژی عملیات نظامی برون مرزی نیروهای مسلح بریتانیا مثمر ثمر خواهند بود.
مندرجات
فصل 1- مقدمه
فصل 2- طرح ریزی و تشکیل قوا
فصل 3- درس هایی از عملیات
عملیات شبه جزیره فاو
رویدادهای عملیات اخیر: رهنمودهایی برای آینده
فصل چهارم- محیط دریایی
عملیات ضد مین
فصل پنجم- محیط زمینی
- جنگ بصره
فصل ششم- محیط هوایی
عملیات نظامی نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا
فصل هفتم- همکاری در قالب یک ائتلاف
فصل هشتم- لجستیک
- جنگ در صحرا
فصل نهم- مدرم
فصل دهم- سبز و اطلاعاتی
فصل یازدهم- عملیات پس از درگیری
فصل دوازدهم- کمبود آب، جبران خسارات و هزینه ها
پیوست A- وقایع نگاری
پیوست B- نیروهای اعزام شده
پیوست C- آمار
جنگ عراق با ایران که در ایران با نامهای دفاع مقدس، جنگ تحمیلی، و جنگ هشتساله، و نزد اعراب با نامهای قادسیه صدام و جنگ اول خلیج فارس (به عربی: قادسیّة صدّام، حرب الخلیج الأولی) شناخته میشود، جنگی است که از شهریور ۱۳۵۹ تا مرداد ۱۳۶۷ میان نیروهای مسلح دو کشور ایران و عراق جریان داشت. جنگ ۸ساله ایران و عراق یکی از فاجعههای تاریخ بشری در قرن بیستم، و پس از جنگ ویتنام و بالاتر از جنگ جهانی اول، دومین جنگ طولانی قرن بیستم بودهاست. این جنگ با آتشبس موقت میان ایران و عراق پایان یافت. این آتشبس تا امروز از جانب طرفین شکسته نشده و هنوز پابرجاست.
شورای امنیت در تاریخ ۱۸ آذر۱۳۷۰ مصادف با ۹ دسامبر۱۹۹۱ طی گزارشی که از جانب دبیرکل وقت سازمان ملل متحد دریافت کرده بود، عراق را به عنوان متجاوز جنگ معرفی کرد. این شورا همچنین عراق را موظف به پرداخت غرامت جنگ به ایران نمود.
در این جنگ ارتش عراق به طور گسترده از جنگافزارهای شیمیایی علیه کردهای عراقی و مردم و نظامیان ایران استفاده کرد. با این وجود جامعه جهانی هیچگاه نتوانست اجماعی برای محکوم کردن این جنایت جنگی از سوی عراق ترتیب دهد. در طول جنگ، ارتش عراق با استفاده از سلاحهای شیمیایی حدود ۱۰۰٬۰۰۰ مرد، زن و بچه را به قتل رساند.
مبادله اسیران بین دو کشور از تاریخ ۲۶ مرداد۱۳۶۹ مصادف با ۱۹۹۱ شروع شد. روند تبادل اسیران بین دو کشور ۱۲ سال به طول انجامید. آخرین گروه از اسرای جنگی ایرانی و عراقی در تاریخ ۲۶ اسفند۱۳۸۱ مقارن با ۱۷ مارس۲۰۰۳ به طور همزمان مبادله شدند.
فهرست مطالب