کتاب انواع پلها و نحوه طراحی، ساخت و اجرای پل- در 144 صفحه-docx
پل سازی تاریخچه‌ای به درازای پیدایش بشریت دارد. بی گمان از همان نخستین روزهایی که بشر پی برد برای عبور از رودخانه ها می‌‌توان از تنه درختان استفاده کرد، پایه‌های این علم به وجود آمد. چنین به نظر می رسد که انسان در مراحل بدوی، برای عبور از رودهای عریض و کم عمق و یا مسیل ها، این گونه چاره اندیشیده که در هنگام کم آبی در وسط آن تکیه گاهی ساخته و تنه درختان بلند در دو سوی این ساحل و این تکیه گاه قرار دهد تا به این وسیله مشکل عبور و مرور را حل کند. این تجربیات به مرور و به ویژه در ایران به ایجاد پل‌های بسیاری انجامید که نمونه های آن بسیار است.
پل سازی در دوران اسلامی
با ورود اعراب مسلمان به ایران و انقراض سلسله ساسانیان، تقریبا پیشرفت معماری، به خصوص پل سازی برای یک یا دو قرن کند گردید و سیر نزولی داشت. این مسئله به سه عامل بستگی داشت:
1) اعراب از سرزمینی آمده بوده اند که فاقد رودخانه بزرگ و در نتیجه پل های مهم بود. بنابراین می توان گفت که با این اوصاف، اعراب فاقد امکانات علمی کافی درباره معماری و به خصوص پل سازی بودند.
2) فقدان امکانات و آشنا نبودن به موقعیت محلی
3) اشتغال اعراب به مسائل نظامی، سیاسی و فرهنگی فرصتی برای احداث پل برایشان نگذاشته بود.
و به همین جهت هنگام لشکرکشی و یا در موارد ضروری دیگر، اعراب کماکان مجبور به استفاده از پل های دوران قبل بودند و احتمالا به وسیله معماران بومی تعمیراتی جزئی نیز در آن به عمل می آوردند. احیانا اگر احداث پل هم صورت می گرفت بیشتر از سوی متمکنین و افراد خیر صورت می گرفت.
به طور کلی در دوران اسلامی، پل سازی به دو صورت انجام می گرفت:
1) احداث پل که از قرن چهارم به بعد پیشرفت زیادی داشت.
2) تعمیر و بازسازی پل های قدیمی.
پل سازی در عصر صفویه
هرج و مرجی که پس از مرگ سلطان ابوسعید در سراسر ایران به وجود آمده بود با ظهور شاه اسماعیل صفوی و سرکوب شدید متمردین و شورشیان فروکش کرد و آرامش بر پایه قدرت پدید آمد و زمینه را برای اصلاحات دوره شاه عباسی فراهم آورد.
با روی کار آمدن شاه عباس و از هنگامی که اصفهان به پایتختی برگزیده شد، این شهر به عنوان یکی از درخشانترین شهرهای شرق گسترش یافت و بار دیگر تمام نیروهای هنری کشور را در خود متمرکز کرد. بدین ترتیب اصفهان آیینه تمام نمای هنر معماری دوران صفوی شد. در این شهر مساجد و میدان های با شکوه و قصرها و خیابان های متعدد ساخته شد. برای عبور از رودخانه زاینده رود، پل های عظیم احداث شد. برخی از این پل ها در شهر اصفهان مستقیماً زیر نظر شاهان صفوی و دستگاه حکومتی ساخته می شد و ابتکارات بیشتری در آن به کار می رفت. پل های سی و سه پل، پل خواجو و پل جویی علاوه بر محیاکردن امکان عبور و مرور، محل تفرج شاه و درباریان و گاه سفرای کشورهای خارجی در این عصر به شمار می رفته است.
احداث پل در این دوره فقط به بیرون از شهرها و مسیر جاده ها محدود نمی شد و در داخل شهرها نیز پل سازی صورت می گرفت.
با بررسی دوره های مختلف از دوران اسلامی تا زمان صفویه، هیچ دوره ای از تاریخ ایران، راه سازی و احداث ساختمان های مربوط به آن، یعنی پل و کاروانسرا، همچون دوران صفویه گسترش نیافته است و اکثر پل هایی که امروزه در گوشه کنار این سرزمین پهناور به چشم می خورد از آثار ارزنده مربوط به این عصر می باشد. همچنین یکی از راه های ساخته شده در این عصر راه شمال است.
پل سازی در دوره قاجاریه
در زمان حکومت سلاطین قاجار، حوادث ناگواری در ایران روی داد که منجر به ضعف کشور و تجزیه بخش هایی از آن و متزلزل شدن اساس استقلال ایران شد. بروز جنگ های متعدد، بی لیاقتی پادشاهان، بی نظمی امور، خیانت و نفاق امرا و کارگزاران دربار باعث شد که وقت پادشاهان مستبد و هوسران صرف جنگ ها و یا خوش گذارنی درباریان و ایجاد حرمسرا شود. به همین جهت اقدام مهمی در زمینه اصلاحات کشور صورت نگرفت و اکثر راه ها همان راه هایی بودند که پیش از آن در زمان صفویه ساخته شده بود؛ از جمله راه هایی که در دوره قاجار احداث شد دو راهی بود که تهران را از راه رشته کوه های البرز به مازندران مرتبط می ساخت که در زمان امیرکبیر ساخته شد.
راه هایی که در دوره قاجاریه احداث شد عبارتند از:
1) راه تهران- چالوس که ناصرالدین شاه دستور ساخت آن را داد.
2) راه هراز که در همان مسیر شاه عباسی که به مرور از بین رفته بود ساخته شد.
بعد از مرگ امیرکبیر، اکثر راه ها و پل هایی که در زمان قاجاریه آباد بود و یا نشانه ای از اصلاحات امیرکبیر داشت به علت اهمال مسئولین وقت رو به ویرانی نهاد. با این احوال حکومت وقت قادر نبود راسا نسبت به ایجاد راه های مناسب اقدام کند و ساختن این راه ها را به موسسات و شرکت های مختلف داخلی و خارجی واگذار کرد.
پل طاقی است روی رودخانه، دره، یا هر نوع گذرگاه که رفت و آمد را ممکن می سازد.
امروزه در مبحث مدیریت شهری، پل را سازه ای برای عبور از موانع فیزیکی قلمداد می کنند تا ضمن استفاده از فضا بتواند عبورومرور و دسترسی به اماکن را تسهیل کند.
واژه پل که در پهلوی به صورت (Puhl) آمده، در زبان فارسی به صورت پول نیز به کار رفته است.
ساخت پل های سنگی به دوران قبل از رومی ها برمی گردد که در خاور میانه و چین پل های زیادی به این شکل برپا شده است.
در ایران نیز ساختن پل های کوچک و بزرگ از زمان های بسیار قدیم رواج داشته و پل هایی نظیر سی و سه پل، پل خواجو و پل کرخه بیش از ۴۰۰ سال قدمت دارند.
در زبان عربی واژه های جِسر و قنطره به معنای پل است؛ با اینکه لغت شناسان عرب این دو واژه را به یک معنا گرفته اند، در عین حال تفاوت هایی هم میان آنها گذاشته اند و قنطره را به معنای پل سنگی یا آجری (قوس دار) گرفته اند.
علاوه بر این، قنطره گاه به معنی مجرای آب، سدّ و قلعه هم به کار رفته است.
در متون تاریخی و جغرافیایی معمولاً جسر به معنای پل های قایقی یا چوبی به کار رفته است و احتمالاً از همین روست که برخی از محققان تصریح کرده اند که جسر به معنای پل زورقی یا چوبی است.
احتمالاً قدیمترین و ابتدایی ترین شکل پل به زمانی بازمی گردد که بشر توانست با استفاده از تنه درختان و سنگ های بزرگ، امکان عبور از نهرها و درّه ها و مسیل ها را فراهم آورد.
از اینرو ساخت پل و استفاده از آن در مناطق کوهستانی و دارای عوارض طبیعی، بیش از نواحی مسطّح و کویری معمول بوده است.
اما پل های واقعی از وقتی شکل گرفتند که تکیه گاه و پایه های پل ابتدا آماده می شد و سپس یک تخته سنگ یا چند تیر چوبی را روی دو پایه می نهادند و روی آنها را تخته پوش می کردند.
قدیمترین پل قوسی در ایران که آثار آن تاکنون نیز بر جای مانده، پلی است که اورارتوها در قرن هشتم پیش از میلاد بر رود ارس بنا کردند.
در ساحل ایرانی رود ارس یک پایه از این پل بر جای مانده که از سنگ های بزرگی ساخته شده است.
از دوره هخامنشی نیز پل های قوسی باقی مانده است. باستان شناسان انگلیسی یکی از این پل ها را که در قرن چهارم و پنجم پیش از میلاد در پاسارگاد ساخته شده، شناسایی کرده و از زیر خاک بیرون آورده اند.
این پل با ۱۶ متر پهنا روی ۳ ردیف پایه، هر ردیف شامل ۵ ستون سنگی، بنا شده و سطح روی آن از چوب بوده است.
از دیگر پل های قوسی دوره ساسانی که ۷ چشمه از ویرانه های آن باقی مانده، پل شاپوری در ۲ کیلومتری خرّم آباد است.
دیگر پل قوسی مهم دوره ساسانی پل چم نمشت روی رود صیمره است که اکنون قسمتی از پایه های فروریخته آن برجای مانده است.
علاوه بر پل های قوسی زیبا و متعدد که پیش از اسلام به دست رومیان یا ایرانیان ساخته شده بود، پل های زیادی نیز در عصر اسلامی برپا گردید.
در میان پل های قوسی دوره اسلامی پل سنگی ایذه که یاقوت حموی آن را از عجایب جهان خوانده اهمیت ویژه ای دارد. این پل به نام مادر اردشیر بابکان، خرّزاد نامیده می شده و دارای طاقی به ارتفاع ۱۵۰ ذراع از سطح آب بوده است.
همچنین پل آجری هندوان که دو محله خاوری و باختری اهواز را به هم وصل می کرده، اهمیت داشته است.
لرستان نیز چندین پل از زمان ساسانیان بر رودخانه کشگان، که از نزدیکی خرم آباد می گذشت، وجود داشت که بعدها احیا و مرمت شد.
یکی دیگر از پل ها، که برخی باستان شناسان آن را متعلق به دوره ساسانی می دانند، پل شهرستان در ناحیه جی قدیم بوده که بقایای آن اکنون در ۴ کیلومتری شرق اصفهان وجود دارد. پایه های این پل روی سنگ های طبیعی کف رودخانه استوار شده است.
در فاصله قرون سوم تا پنجم در خراسان بزرگ و ماوراءالنهر چند پل مشهور وجود داشت. در روزگار معاویه، عطاءبن سائب، فرمانده مسلمانان، روی ۳ رود در شهر بلخ ۳ پل ساخت که به نام او به قناطر عطا شهرت یافتند.
در قرن سوم روی رود وخشاب بر سر راه تملیات به واشجرد در قبادیان پل سنگی معروفی بوده که دو پایه آن بر دو صخره برجسته بنا شده بود.
یکی از جالب ترین پل های ایران پل قافلانکوه بر رودخانه قزل اوزن در میانه است که بر اساس کتیبه آن در دوره تیموری و در سال های ۸۸۹ ـ۸۹۰ ساخته شده است.
در دوره صفویه، بویژه به دلیل اتخاذ سیاست گسترش راه های کاروانرو و افزایش بنای کاروانسراها، پل های بسیاری در مناطق مختلف ایران احداث شد.
در ۵۰ کیلومتری غرب بندرعباس در جاده کاروانرو اصفهان ـ بندرعباس در ۲۰ کیلومتری مصب رود کُول، بقایای پلی به چشم می خورد که با ۸۰۰ متر طول طویل ترین پل ایران محسوب می شده است.
در دوره صفوی چند پل بسیار زیبا در اصفهان ساخته شده که از جمله مهمترین آنها می توان به پل خواجو، پل مادنان، سی و سه پل و پل جویی اشاره کرد.
مادنان یا پل سرفراز در زمان شاه سلیمان صفوی و به دست یکی از ثروتمندان ارامنه ساخته شد. پل جالب توجه دیگر پل خان است که در اوایل قرن ۱۱ بر سر راه اصفهان به شیراز بر رود کُر ساخته شد.
در این دوره در آذربایجان نیز پل های زیادی ساخته شد، از جمله پل سرخ مهاباد که در ۱۰۷۹ بر رود ساوجبلاغ بنا شد و برخی از پژوهشگران پایه های آن را متعلق به دوره هخامنشی می دانند.
پل دیگر که در شهر نیر در استان اردبیل واقع است، پایه هایی به ارتفاع ۱.۵متر دارد و در ساخت آن از سنگ های مستطیل شکل تراش خورده گورستان های متروک استفاده شده است.
در ساخت پل دختر در میانه نیز سنگ های قبرستان ها را به کار برده اند.
پل سازی همراه با احداث جاده های کاروانرو در دوره قاجار نیز کمابیش ادامه یافت. پل هایی که در دوره اخیر ساخته شده، به پیروی از معماری جدید، با آهن یا بتون مسلح ایجاد و روی آنها با سنگ های طبیعی تزیین شده است.
در مسیر راه آهن ایران دو پل از اهمیت بیشتری برخوردارند: پل وِرِسک، در مسیر تهران ـ گرگان، دیگری پلی فولادی که در درّة قُطور است.
انواع پل ها:
پل قوسی، پلی است با تکیه گاه های انتهائی در هر طرف، که شکلی نیم دایره مانند دارد. پلی که از رشته ای از قوس ها تشکیل شده باشد، پل دره ای نامیده می شود. پل قوسی ابتدا توسط یونانی ها و از سنگ ساخته شد. بعدها، مردم باستان از ملات در پل های قوسی خود استفاده کردند
پل فلزی