بررسی و مقایسه شروح مثنوی مولوی بر ابیات بحث بر انگیز دفتر اول
مولانا جلالالدین محمد بلخی معروف به ملّای روم و مولوی رومی، در ششم ربیع الاوّل سال604 هجری قمری در بلخ به دنیا آمد و در سال 672 ه.ق در قونیه وفات یافت. مولوی یکی از بزرگان نامآور در عرصهی تصوّف اسلامی قرون میانه است. کتاب نامآور وی، مثنوی، از امّهات آثار عرفانی در ادبیات فارسی و بل ادبیات جهان است که از ابتدا توجّه بسیاری را به خود جلب کرد و شروح گونهگونی بر آن نگاشته شد.
در این پژوهش ، ابتدا مختصری از زندگینامهی مولانا و سپس بحثی کوتاه در مورد سیر شرح نویسی و شرح حال شارحان مذکور بهدست داده شده و سپس به بررسی ابیات مهم و بحثبرانگیز دفتر اول مثنوی پرداخته شده است.
می توان گفت بهرهگیری شارحان از مثنوی و دیگر آثار مولانا در شرح ابیات مثنوی،که معیار اصلی نگارنده در بررسی مثنوی و شروح آن است،یکسان و در یک سطح نیست. این رساله میکوشد با تکیه بر ابیات مشابه مثنوی، برخی نکات مغفول در بررسی و شرح این کتاب بزرگ را متذکر شود.
واژه های کلیدی: مولوی، مثنوی، دفتر اول، شرح و بررسی
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده............................................................................................................................................................. 1
فصل اول: کلیات
1-1- مقدمه ................................................................................................................................................ 3
1-2- هدف تحقیق..................................................................................................................................... 5
1-3- پیشینه ی تحقیق............................................................................................................................ 5
1-4- روش تحقیق...................................................................................................................................... 6
فصل دوم: زندگی نامه ی مولانا
2-1- نام، تخلص.......................................................................................................................................... 8
2-2- ولادت و زادگاه مولانا...................................................................................................................... 8
2-3- قدیمی ترین منبع نام مولانا......................................................................................................... 9
2-4- نسب و خاندان مولانا....................................................................................................................... 9
2-5- هجرت یا فرار از بلخ........................................................................................................................ 9
2-6-آثار مولانا ............................................................................................................................................ 10
2-7- وفات و مدفن مولانا......................................................................................................................... 11
فصل سوم: سیری اجمالی در شرح نویسی و شرح حال شارحان مثنوی
3-1- اولین شارحان مثنوی..................................................................................................................... 14
3-2- قدیمی ترین شارح مثنوی............................................................................................................ 15
3-3- شروح مثنوی از آغاز....................................................................................................................... 16
3-3-1- شرح های قرن نهم.................................................................................................................... 16
3-3-2- شرح های قرن دهم تا سیزدهم............................................................................................. 16
3-4- شرح حال شارحان........................................................................................................................... 17
3-4-1- اسماعیل آنقروی......................................................................................................................... 17
3-4-2- رینولد نیکلسون ......................................................................................................................... 19
3-4-2- 1- آثار نیکلسون......................................................................................................................... 20
3-4-2-2- بررسی ویژگی ها و نقد و تحلیل شرح نیکلسون.......................................................... 23
3-4-3- بدیع الزمان فروزانفر................................................................................................................... 24
3-4-3-1- بررسی شرح فروزانفر............................................................................................................ 25
3-4-4- عبدالباقی گولپینارلی ............................................................................................................... 26
3-4-5- محمد استعلامی......................................................................................................................... 29
3-4-6- کریم زمانی................................................................................................................................... 30
فصل چهارم: مقایسه ی شروح بر ابیات بحث بر انگیز
1-بشنو این نی چون حکایت می کند................................................................................................... 33
2- کز نیستان تا مرا ببریده اند................................................................................................................ 37
3- سینه خواهم شرحه شرحه از فراق................................................................................................. 39
4- هر کسی کو دور ماند از اصل خویش.............................................................................................. 41
5- من به هر جمعیّتی نالان شدم.......................................................................................................... 43
6- هر کسی از ظن خود شد یار من...................................................................................................... 45
7- سرّ من از ناله ی من دور نیست....................................................................................................... 48
8- تن زجان و جان زتن مستور نیست................................................................................................. 50
9- آتش است این بانگ نای و نیست باد.............................................................................................. 52
10- آتش عشق است کاندر نی فتاد...................................................................................................... 54
11- نی، حریف هر که از یاری برید....................................................................................................... 56
12- همچو نی، زهری و تریاقی که دید؟............................................................................................. 59
13- نی، حدیث راه پرخون می کند...................................................................................................... 60
14- محرم این هوش جز بیهوش نیست ............................................................................................ 62
15- در غم ما، روزها بیگاه شد .............................................................................................................. 64
16- روزها گر رفت، گو: رو باک نیست.................................................................................................. 66
17- هر که جز ماهی ز آبش سیر شد.................................................................................................. 68
18- در نیابد حال پخته هیچ خام.......................................................................................................... 70
19- ای دوای نخوت و ناموس ما............................................................................................................. 71
20- با لب دمساز خود گر جفتمی......................................................................................................... 73
21- من چگونه هوش دارم پیش وپس................................................................................................ 75
22- آینه ات دانی چرا غماز نیست........................................................................................................ 77
23- اتفاقاً شاه روزی شد سوار................................................................................................................. 79
24- می رسید از دور مانند هلال........................................................................................................... 80
25- نیست وش باشد خیال اندر روان................................................................................................... 80
26- آن خیالاتی که دام اولیاست........................................................................................................... 83
27- از خدا جوییم توفیق ادب................................................................................................................ 85
28- گرچه تفسیر زبان روشن گر است................................................................................................. 88
29- از وی ار سایه نشانی می دهد........................................................................................................ 90
30- سایه خود آرد تو را همچون سمر................................................................................................. 90
31- خود غریبی در جهان چون شمس نیست................................................................................... 92
32- این نفس جان در تنم بر تافته ست.............................................................................................. 94
33- عشق هایی کز پی رنگی بود........................................................................................................... 95
34- کاش کان هم ننگ بودی یکسری................................................................................................. 97
35- وهم موسی با همه نور و هنر......................................................................................................... 99
36- آن گل سرخ است، تو خونش مخوان............................................................................................ 101
37- حرف ظرف آمد درو معنی چو آب............................................................................................... 102
38- بحر تلخ و بحر شیرین در جهان..................................................................................................... 104
39- گه چنین بنماید و گه ضد این...................................................................................................... 107
40- بس ستارهی آتش از آهن جهید ................................................................................................. 109
41- رفته در صحرای بی چون، جانشان............................................................................................... 111
42- کَیفَ مدَّ الظلُّ نقش اولیاست.......................................................................................................... 112
43- بس دل چون کوه را انگیخت او..................................................................................................... 114
44- از سبب سوزیش من سوداییم........................................................................................................ 116
45- ما عدم هاییم و هستی های ما...................................................................................................... 118
46- باد ما و بود ما از داد تست............................................................................................................... 120
47- لذت هستی نمودی نیست را.......................................................................................................... 122
48- این نه جبر، این معنی جبّاری است............................................................................................. 123
49- زاری ما شد دلیل اضطرار................................................................................................................ 127
50- ور توگویی غافل است از جبر او..................................................................................................... 127
51- هست این را خوش جواب ار بشنوی........................................................................................... 127
52- آن زمان که می شوی بیمار تو....................................................................................................... 127
53- می نماید بر تو زشتی گنه............................................................................................................... 127
54- انبیا در کار دنیا جبری اند............................................................................................................... 131
55- او نماید هم به دل ها خویش را.................................................................................................... 132
56- نیکوان را هست میراث از خوش آب .......................................................................................... 133
57- اختران اند از ورای اختران.............................................................................................................. 136
58- دامهاشان مرغ گردونی گرفت.......................................................................................................... 138
59- جان زپیدایی و نزدیکی است گم................................................................................................... 140
60- از شراب قهر، چون مستی دهی..................................................................................................... 142
61- لفظ جبرم، عشق را بی صبر کرد.................................................................................................. 144
62- این، معیت با حق است و جبر نیست.......................................................................................... 146
63- ور به خواب آییم، مستان وییم....................................................................................................... 148
64- این چه بلبل؟ این نهنگ آتشی است........................................................................................... 150
65-عاشق کلّ است و خود کلّ است او................................................................................................ 151
66- فعل را در غیب، اثرها زادنی است................................................................................................. 154
67- اولیا را هست قدرت از اله................................................................................................................ 156
68- بسته درهای موالید از سبب............................................................................................................ 158
69- آن دمی کز آدمش کردم نهان........................................................................................................ 160
70- آن دمی را که نگفتم با خلیل......................................................................................................... 160
71- آن دمی کز وی مسیحا دم نزد....................................................................................................... 160
72- آنکه او شاه است، او بی کار نیست............................................................................................... 163
73- چون به طوفی، خود به طوفی مرتدی.......................................................................................... 165
74- بهر این مؤمن همی گوید زبیم...................................................................................................... 167
75- گفت پیغمبر که: زن بر عاقلان....................................................................................................... 169
76- پرتو حقّ است آن، معشوق نیست................................................................................................. 171
77- موسی و فرعون معنی را رهی........................................................................................................ 173
78- زان تعلق کرد با جسمی اله............................................................................................................ 175
79- تنگتر آمد خیالات از عدم............................................................................................................... 176
80- گفت المعنی هو اللّه شیخ دین...................................................................................................... 178
81- واگشایم هفت سوراخ نفاق............................................................................................................... 180
82- مدّتی معکوس باشد کارها............................................................................................................... 182
83- تا که بس سلطان و عالب همّتی.................................................................................................... 182
84- زاجنحه ی نور ثلاث أو رباع............................................................................................................ 184
85- این سخن پایان ندارد، زید کو؟...................................................................................................... 186
86- زید را اکنون نیابی، کو گریخت...................................................................................................... 186
87- حمله آرند از عدم، سوی وجود...................................................................................................... 187
88- سر چه می پیچی؟ کنی نادیده ای............................................................................................... 188
89- در عدم، افشرده بودی پای خویش................................................................................................ 188
90- خلق را دو دیده در خاک و ممات................................................................................................. 189
91- جهد کن تا صد گمان گردد نود..................................................................................................... 189
92- در مروّت ابر موسی ای به تیه ....................................................................................................... 192
93- سال ها گر ظن دود با پای خویش .............................................................................................. 193
94- چون جنین را نوبت تدبیر رو.......................................................................................................... 193
95- سالها گر ظن دود با پای خویش ................................................................................................ 195
96- باز باش ای باب رحمت تا ابد.......................................................................................................... 195
97- مر جفا گر را چنین ها میدهم....................................................................................................... 198
98- مرگ بی مرگی بود ما را حلال....................................................................................................... 200
99-آن که او تن را بدین سان پی کند................................................................................................. 202
100- ای دریغا لقمه یی دو خورده شد................................................................................................ 204
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها
نتیجهگیری و پیشنهادها .......................................................................................................................... 206
فهرست منابع................................................................................................................................................ 209
چکیده ی انگلیسی...................................................................................................................................... 212
آموزه های تربیتی در مثنوی و تطبیق آن با روانشناسی نوین و معاصر
این رساله، با عنوان «آموزههای تربیتی در مثنوی و تطبیق آن با روانشناسی نوین و معاصر» در یک مقدمه و چهار بخش تنظیم شده است. مقدمه مشتمل است بر اشارهای به جایگاه رفیع مثنوی در میان آثار ادب فارسی و عظمت اندیشههای ژرف مولانا جلال الدین محمد مشهور به مولوی. همچنین شرح مختصر زندگینامه به آن بزرگ از آغاز حیات تا واپسین دم حیات.
بخش اول اختصاص دارد به بررسی تعلیم و تربیت از دیدگاه قرآن و احادیث و روایاتی که از ائمه معصومین علیهماالسلام نقل شده است. در بخش دوم به جهانبینی مولانا، انسان از دیدگاه مولانا، تهذیب اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مُدُن در مثنوی اشاره دارد و ابیاتی چند در باب هر موضوع به عنوان شاهد مثال از مثنوی معنوی آورده شده است. بخش سوم به بررسی نظرات و آراء روانشناسان بزرگ معاصر در زمینه تربیت و رشد و به کمال رسیدن و شکوفا شدن انسانها، اختصاص داده شده است. در ابن بخش نظرات شش تن از برجستهترین روانشناسان را که در حوزه رشد شخصیت و کمال یا با او هر کدام الگویی خاص را ارائه دادهاند و به روانشناسان کمال گرا شهرت دارند، مورد بررسی فرار دادهایم. در بخش چهارم تلاش گردیده است تا نظرات تربیتی مولانا در مورد به کمال رسیدن انسان با سه مکتب بزرگ روانشناسی نوین و معاصر تطبیق داده شود. این سه مکتب بزرگ عبارتند از مکتب روانکاوی، مکتب رفتارگرایی و مکتب انسانگرایی باشد که بیان نکات تربیتی در مثنوی به عنوان یک راه ارتباطی با منبع وحی، راهنمایی ما در فهم مطالب مربوط به انسان باشد، چرا که مولانا با اقتباس از قرآن کریم و فهم آیات وحی به خلق مثنوی پرداخته است. تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.
فهرست مطالب:
چکیده. ۱
پیشگفتار. ۲
مقدمه همراه با شرح زندگانی مولانا و معرفی آثار. ۵
مقدمه. ۶
زندگینامه مولانا ۸
۱٫ آغاز عمر، اسم و القاب (۱). ۸
۲٫ بهاء ولد، مولانا و مهاجرت… ۹
۳٫ روزگار تربیت و ارشاد. ۱۰
۴٫ دوره انقلاب و آشفتگی.. ۱۰
پایان زندگانی.. ۱۲
صورت و سیرت مولانا ۱۳
آثار مولانا ۱۴
آثار منثور مولانا: ۱۶
بخش اول.. ۱۷
تعلیم و تربیت در اسلام، قرآن، احادیث… ۱۷
فصل اول.. ۱۸
۱٫ مقدمهای بر تعلیم و تربیت اسلامی.. ۱۸
فصل دوم. ۲۰
تعلیم و تربیت در اسلام (قرآن، احادیث). ۲۰
فصل سوم. ۲۳
ضرورت تعلیم و تربیت برای انسان.. ۲۳
فصل چهارم. ۲۵
اهمیّت تعلیم و تربیت برای فرد. ۲۵
تعلیم و تربیت سطح اقتصادی فرد را بهبود میبخشد. ۲۵
تعلیم و تربیت سطح اجتماعی فرد را بالا میبرد. ۲۶
نقش تعلیم و تربیت در ساختار شخصیت انسان.. ۲۶
نقش تعلیم و تربیت در پرورش جنبههای انسانی.. ۲۷
فصل پنجم.. ۲۸
هدف از تربیت… ۲۸
موضوع تعلیم و تربیت… ۲۹
مفهوم تعلیم و تربیت… ۳۰
اهداف کلی تربیت… ۳۱
اصلاح رابطه انسان با تاریخ.. ۳۴
بخش دوم. ۳۵
انسان از دیدگاه مولانا در مثنوی.. ۳۵
فصل اول.. ۳۶
جهانبینی حاکم بر مثنوی.. ۳۶
فصل دوم. ۴۰
نظر مولانا در مورد انسان.. ۴۰
فصل سوم. ۶۰
انسان کامل از دیدگاه مولوی.. ۶۰
فصل چهارم. ۷۴
تهذیب اخلاق در مثنوی.. ۷۴
در فضیلت خاموشی.. ۸۳
(۲۶۰۲/۴). ۸۳
در فضیلت سخاوت… ۸۳
در باب فرضیه زکات و دستگیری از نیازمندان.. ۸۴
جایگاه و مورد انفاق و امساک…. ۸۴
در باب عفت… ۸۵
محبت و نیکویی در حق دوستان.. ۸۵
مشورت با عاقلان.. ۸۶
دوری از همنشینی با احمقان.. ۸۶
هرچه میکنی برای خدا انجام بده. ۸۷
بدبین مباش و به نیکیها بنگر و از تلاش فرو مگذار. ۸۸
کینهتوزی مکن.. ۸۹
پیرو راستا باش…. ۸۹
از پاکان بد مگو و دل به پاکان بسپار. ۹۰
نعمتهای خدا را شکرگزار باش…. ۹۰
۵٫ نمونههایی از اخلاق بد و منفی در مثنوی.. ۹۲
فصل پنجم.. ۱۰۲
تدبیر منزل.. ۱۰۲
وظایف انسان در خانواده. ۱۰۲
آیین همسرداری.. ۱۰۴
۲٫ وفاداری به همسر، تلاش برای رفاه خانواده. ۱۰۵
حیاتی ناگوار از مرگ و وصلتای زهرتر از زهر فراق.. ۱۰۷
همراه با جمع. ۱۱۰
اشعار مربوط به همراهی جمع. ۱۱۲
خیانت نکردن به همسر و راستگویی در زندگی.. ۱۱۴
۶٫ مهماننوازی و مهمان را عزیز داشتن و بدگویی نکردن.. ۱۱۵
فصل ششم.. ۱۱۷
سیاست مدن.. ۱۱۷
۱٫ مقدمه. ۱۱۷
پیرچنگی (کمک به ضعفا و تهیدستان). ۱۱۹
۳٫ رفع اختلاف و برقراری صلح و آشتی.. ۱۲۳
۴٫ از بین بردن نزاع، مخالفت و عداوت از میان انصار به برکات رسول(ص). ۱۲۵
مقدمه. ۱۲۵
تفسیر ابیات… ۱۲۵
۴٫ احسان در حق دوستان.. ۱۲۷
منابع. ۱۲۹
پایاننامه کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی(M.Sc)
موضوع
بررسی استعاره و کنایه در دفترهای اول، دوم و سوم مثنوی
فهرست مطالب
عنوان
مقدمه............................................................................................................
بخش نخست...................................................................................................
چکیده..............................................................................................................
انگیزه و هدف..................................................................................................
روش پژوهش..................................................................................................
بخش دوم.......................................................................................................
پیشینة تحقیق....................................................................................................
بخش سوم........................................................................................................
فصل اول
دیدگاه مکتبهای ادبی نسبت به استعاره.......................................................
گفتار نخست: دیدگاه کلاسیک.......................................................................
ارسطو...............................................................................................................
سیسرون، هوراس،لونگینوس...........................................................................
کوئینتیلیانوس...................................................................................................
ریتوریکا ادهرنیوم............................................................................................
گفتار دوم: دیدگاههای قرون شانزدهم، هفدهم و هیجدهم.............................
سدههای میانه..........................................................................................
جان دان و پرگار....................................................................................
راموس.................................................................................................
گفتار سوم: دیدگاه رمانتیک......................................................................
وردزورث..............................................................................................
کولریج..................................................................................................
آی- ای- ریچادز...................................................................................
فهرست مطالب
عنوان
کریستین بروک رز ...........................................................................................
گفتار چهارم: نتیجه......................................................................................
فصل دوم
گفتار نخست: استعاره در ادبیات فارسی...........................................................
قرینه .........................................................................................................
قرینه لفظی..................................................................................................
قرینة صارفه معنوی........................................................................................
تعویض اصطلاحات.......................................................................................
گونههای استعاره............................................................................................
استعاره مصرحه.............................................................................................
استعاره مصرحه مجرده....................................................................... ...........
استعاره مصرحه مرشحه...........................................................................
استعاره مصرحه مطلقه...........................................................................
استعاره مکنیه یا بالکنایه..................................................................................
قرینه صارفه در استعاره کنایی........................................................................
استعاره اصلی................................................................................................
استعاره تبعی.................................................................................................
استعارة تخییلیه..............................................................................................
فورگراندیک یا برجستهسازی.........................................................................
پرسونیفیکاسیون (تشخیص).............................................................................
استعاره از حیث جامع.....................................................................................
وفاقیه و عنادیه..............................................................................................
استعاره قریب و بعید......................................................................................
استعاره تمثیلیه و مرکب.................................................................................
فهرست مطالب
عنوان
فرق استعاره مرکب باکنایه.............................................................................
استعاره گونه................................................................................................
سمبل.........................................................................................................
تفسیر سمبل...............................................................................................
تمثیل........................................................................................................
فابل..........................................................................................................
اگزمپلوم....................................................................................................
میت.........................................................................................................
آرکی تایپ...............................................................................................
لطیفه و طنز..............................................................................................
فصل سوم:
کنایه.......................................................................................
کنایه از موصوف.......................................................................................
کنایه از صفت..........................................................................................
کنایه از نسبت..........................................................................................
کنایه مفرد و مرکب..................................................................................
کنایه قریب و کنایه بعید............................................................................
انواع کنایه به لحاظ وضوح و خفا..............................................................
تلویح..........................................................................................
ایماء............................................................................................
رمز..............................................................................................
بخش چهارم
فصل اول: استعارهها و کنایههای دفتر اول.....................................................
فصل دوم: استعارهها و کنایه های دفتر دوم..................................................
فصل سوم: استعارهها و کنایه های دفتر سوم.................................................
فهرست مطالب
عنوان
بخش پنجم
نتیجهگیری و تحلیل آماری........................................................................
فهرست نمودارها
نمودار 1.................................................................................................
نمودار 2................................................................................................
نمودار 3................................................................................................
نمودار 4.................................................................................................
نمودار 5...............................................................................................